МУСИГИ ТАРИХИ
MILLI BƏSTƏKARLIQ MƏKTƏBININ TARIXINƏ DAIR
Alla BAYRAMOVA
KÖHNƏ BAKININ " MÜSƏLMAN GECƏLƏRI"
Nuridə ISMAYILZADƏ
XX ƏSRIN ƏVVƏLƏRINDƏ AZƏRBAYCANDA MUSIQI TƏNQIDI
Fərəh ƏLIYEVA
ÜZEYIR HACIBƏYOV VƏ AZƏRBAYCANDA XOR IFAÇILIĞI SƏNƏTI (bəzi sənədlərin izi ilə)
Leyla MƏMMƏDOVA
AZƏRBAYCAN BƏSTƏKARLAR ITTIFAQININ INKIŞAF TARIXINDƏ ÖNƏMLI MƏRHƏLƏ
Lalə HÜSEYNOVA

"Polocenie o qosudarstvennom törkskom xore"

"1. Dlə poohreniə i nasacdeniə iskusstva xorovoqo peniə v Azerbaydcane i dlə vısoko"xudocestvennoqo kollektivnoqo ispolneniə azerbaydcanskix törkskix narodnıx pesen, a takce pesen druqix narodov Azerbaydcana [müəllifin qeydi – L.M.] obrazuetsə Azer-baydcanskiy Qosudarstvennıy Törkskiy xor v koliçestve 60 çelovek.

2. V sostav xora dolcnı vxoditğ: soprano – 20 çelovek, alğtı – 10 çelovek, tenora – 20 çelovek, bası – 10 çelovek.

3. V xor prinimaötsə liüa, obladaöhie xoroşimi qolosovımi dannımi, umeöhie krasivo ispolnətğ narodnıe pesni, qramot"nıe po-törkski i bez aküenta vladeöhie törkskim əzıkom [müəllifin qeydi – L.M.].

Primeçanie: V predjəvlenii vışeoz"naçennıx trebovaniy k postupaöhim v xor liüam moqut bıtğ dopuhenı isklöçeniə po otnoşeniö k basam i çastiçno k alğtam[müəllifin qeydi – L.M.] v trebovanii umenğə petğ törkskie narodnıe pesni pri postuplenii.

4. Pervıy qod postupleniə v xor sçitaetsə ispıtatelğnım.

5. Çlenı xora do okonçaniə kursa uçebı, ustanovlennoy po uçebnomu planu, polğzuötsə stipendiey v razmere ot 120 rub. do 200 rub.

6. Po okonçanii kursa uçebı çlenı xora sçitaötsə kvalifiüirovannımi xoristami i poluçaöt sootvetstvuöhiy oklad [müəl"lifin qeydi – L.M.].

7. Proxocdenie kursa trebuemoy uçebı i akkuratnoe posehenie zanətiy sçitaetsə obəzatelğnım dlə çlenov xora.

Primeçanie: Liüa, podqotovlennıe i ne nucdaöhiesə v polnom ili çastiçnom pro"xocdenii kursa uçebı, moqut bıtğ osvobocde"nı ot poseheniə zanətiy uçebı polnostğö ili çastiçno, za isklöçeniem xorovıx zanətiy.

8. Xorovoy kollektiv, kak vo vremə proxocdeniə uçebı, tak i po okonçanii ee obəzan vıstupatğ na gstradax q.Baku, Azerbaydcana, a takce soöznıx i avtonomnıx respublik. 9. Pri xore imeetsə qlavnıy diricer, pomohnik diricera i inspektor" ¹³.

Bu sənədi diqqətlə izləyəndə çox vacib və maraqlı faktarla rastlaşırıq. Sənədin 1-ci bəndindən aydın olur ki, kollektiv yaradılmasının əsas ideyası – "Azərbaycan türk xalq mahnılarını və Azər"baycanda yaşayan başqa xalqların mahnılarını ifa etməkdir". Başqa sözlə desək, Azərbaycanda xor ifasında xalq mahnılarını fəal şəkildə təbliğ etmək nəzərdə tutulurdu. Xüsusi qeyd edək ki, xorda 60 nəfər ifaçı olmalı idi.

Sənədin 2-ci bəndi ilə tanış olduqda isə yadımıza məşhur və təcrübəli xormeyster P.Çesno"kovun "Xor i upravlenie im" kitabında yazılmış fikirlər düşür. O yazırdı ki, böyük tərkibli xor ən azı 54 nəfərdən ibarət olmalıdır: hər bir partiyaya, yəni Soprano, Tenor və Altlara ayrı-ayrılıqda 12 nəfər düşməlidir. Bas partiyasında isə 18 nəfər olmalıdır. Müəllif bu cür sxemi etalon kimi göstərmir, lakin o qeyd edir ki, bu çox illik təcrübəni və müşahidələri əks etdirir. ¹⁴ Digər bir tanınmış xormeyster Q.Dmitrievski də, demək olar ki, xor ifaçılarını eyni ilə bölüşdürür. O da öz "Xorovedenie i upravle"nie xorom" adlı kitabında göstərir ki, Soprano, Alt və Tenor partiyaları eyni dərəcədə və sayda olmalı, Basslar isə bir qədər gücləndirilməlidirlər. ¹⁵ Maraqlıdır, onda niyə görə Azərbaycan Dövlət xorunda A və B partiyaları S və T partiyalardan iki dəfə əskikdir? Bunun səbəbini biz 3 bəndin qeydində tapa bilərik. Orada bildirilir ki, A və B partiyalarına uyğun xoristlərə bir qədər qüzəşt edilir. Bu da, yəqin ki, onunla izah edilir ki, həmin tessituralı müğənnilər o dövrdə çatışmırdı. Ü.Hacıbəyov özü də yazırdı ki: "… azerbaydcanskim pevüom sçitalsə lişğ tot, kto imel tenor ili soprano, t.e. pervıy qolos. Bas i bariton voobhe za qolosa ne sçitalisğ" ¹⁶ . Doğrudan da, Azərbaycanda "oxumaq" anlayışı hər şeydən əvvəl yüksək registrli səsin mövcudluğunu nəzərdə tuturdu. ¹⁷ Bu da öz növbəsində çox güman ki, tenor registrinə uyğun müədzinlərin "gözəl" ifası təsəvvürü yaradırdı. Əsrlərlə məhz bu cür anlayış milli musiqi təfəkkürünə xas idi. Buna görə də müğənniliyə yalnız yüksək səslərə malik milli kadrlar gedirdi. Bu səbəbə görə xora bas və bariton partiyasına artist yığmaq çətin idi və bu partiyalara milliyyətcə azərbaycanlı olmayan vokalçılar da qəbul olunurdu. Belə tessituralı vokalçılara Azərbayca n dilini bilmədiklərinə görə güzəşt edirdilər. Lakin, o şərtlə ki, onlar tez bir zamanda Azərbaycan dilini öyrənməli idi.

O ki qaldı metso-soprano səsinə (xorda Alt qrupu), bu cür bölünmə bir qədər aydın deyil, çünki Azərbaycanda həmişə bəm qadın səslərə yüksək qiymət verilirdi. Bu da xalqda "gözəl" səs təsəvvürünü pozmurdu. Belə zənn etmək olar ki, Ü.Hacıbəyov ilk növbədə soprano və tenor partiyalarını möhkəmləndirmək fikrində idi və onları xorda aparıcı səs kimi nəzərdə tuturdu. Bu fikri Ü.Hacıbəyovun Azərbaycan xalq mahnılarının ilk xor işləmələri də sübut edir: soprano və tenor partiyaları əsas mövzunu aparır, alt və baslar isə akkompanement funksiyasını daşıyır.

Bundan başqa, sənədin 3-cü bəndində xüsusi qeyd olunur ki, bütün artistlər mütləq Azərbaycan dilini sərbəst bilməlidilər. Bu da onu göstərir ki, Ü.Hacıbəyov ilk növbədə xor sənətini məhz milli mühitdə yaymaq məqsədini güdürdü.

Sənədin 4-cü bəndi göstərir ki, bu kollektiv daim öz peşəkar səviyyəsini qaldırmalı və bunun üçün çox çalışmalı idi. Ü.Hacıbəyov istəyirdi ki, bu xor kollektivi təkcə Azərbaycanda deyil, hətta respublikadan kənarda da yüksək qiymətə layiq görülsün.

Sənədin 5-ci bəndindən bəlli olur ki, xoristlər əvvəlcə sınaq müddətinə xora götürülür və həmin vaxt ərzində onlar maddi cəhətdən də həvəs-ləndirilirdilər. (Maraqlıdır ki, təqaüdlərin miqdarı 120 rubldan 200 rubla kimi qalxırdı və bu da xoristlər üçün böyük stimul idi). Ona görə də, təsadüfi deyil ki, sənədin 6-cı bəndində qeyd olunur ki, xüsusi təhsil kurslarını bitirəndən sonra, xorun ifaçıları ixtisaslı xoristlər hesab olunurdu. Bununla da, faktiki olaraq Azərbaycanda "xorla oxuma məktəbi" yaratmaq üçün ilkin addımlar atılır. (Tədris kurslarından bir qədər sonra danışacağıq).

Sənədin 7-ci bəndi göstərir ki, təhsil kurslarının dərslərinə xorun rəhbərliyi formal yanaşmırdı. Belə ki, tələb olunan səviyyəyə uyğun ifaçılar dərslərdən azad edilirdi.

8-ci bənddən aydın olur ki, xorun yaradıcılıq fəaliyyəti, qeyd etdiyimiz kimi, təkçə Azərbaycanda yox, hətta Respublikadan kənarında da nəzərdə tutulurdu. Məlumdur ki, çoxsəsli oxuma dinləyici auditoriyasına daha güclü təsir etmək iqtidarına malikdir. Sənədin axırıncı bəndindən bəlli olur ki, kollektivin rəhbərlik sistemi də ətraflı düşünülmüşdü. Xorun ifaçılıq üslubunu baş dirijor təyin edirdi. Onun köməkçisi xüsusi çalışmaları və məşqləri aparır, inspektor isə təşkilati məsələlərə baxırdı.

Ü.Hacıbəyov Azərbaycan Dövlət xorunun yaranması haqqında yazırdı: "Sostavləlsə xor preimuhestvenno iz molodıx pevüov i peviü, ne imevşix speüialğnoy podqotovki, no vokalğno odarennıx. Ix mı podbirali v Baku i v selğskix rayonax Azerbaydcana. Sredi xoristov estğ neskolğko kolxoznikov". ¹⁸ Beləliklə aydın olur ki, xora toplanmış vokalçılar əslində xalqın içərisindən çıxmış və gözəl səsi ilə seçilən istedadlar idi. Onlardan çoxunun nəinki musiqi təhsili yox idi, içərilərində hətta tam savadsızlar da var idi. Bunları nəzərə alaraq Ü.Hacıbəyov söhbət açdıyımız sənədə əlavə kimi xüsusi "təhsil planı" da hazırlamışdı ¹⁹ . Təhsil planı 4 illik tədrisi nəzərdə tuturdu. Bu illər ərzində xoristlər, demək olar ki, lazımı musiqi savadını alırdılar. ²⁰

Bütün bu arxiv sənədləri onu sübut edir ki, Azərbaycan Dövlət xorunun tədris planı ətraflı düşünülmüşdü və xorun artistləri musiqi təhsilləri üzərində çox ciddi çalışırdılar. Xüsusi qeyd edək ki, xor artistlərinə dərsləri təcrübəli müəllimlər keçirdi. Bundan başqa, artistlərin imtahan verməsi üçün hətta xüsusi komissiya da yaradılmışdı: Ü.Hacıbəyov (sədr), Ə.Abbasov (üzv), Y.Qrossman (üzv) və b. ²¹ Xoristlər peşəkarlıq səviyyələrinə görə dörd kateqoriyaya bölünürdü. Onlar musiqiduyma qabliyyəti, səs imkanları, ümumi ifa və muğamat, repertuarın bilgisi, solo çıxışları üzrə yoxlamaları keçib, hər biri özünə uyğun kateqoriya alırdı. Ona görə də təəccüblü deyil ki, bu kollektiv tez bir zamanda xor ifaçılığında böyük uğurlar qazanır.

Beləliklə, 1936-cı ildə Azərbaycanda ilk peşəkar xor kollektivinin yaradılması məhz Ü.Hacıbəyovun təşəbbüsü və təcrübəsi əsasında mümkün olmuşdur və bu da neçə il əvvəl aparılmış böyük və çətin hazırlıq işinin bariz nəticəsi idi.

---

13 S.Mümtaz ad. ADƏIA. Fond № 347; siyahı 1; sax. vahidi 284; vər. 7.

14 Çesnokov P.Q. Xor i upravlenie im. M.; Qos.Muz.Izd.; 1961; s.31.

15 Dmitrievskiy Q.A. Xorovedenie i upravlenie xorom. M.; Muzqiz; 1948; s.26.

16 Qadcibekov U. O muzıkalğnom iskusstve Azerbaydcana. Tam ce, s.46.

17 Bu haqda bax: Vinoqradov V. Uzeir Qadcibekov i azerbaydcanskaə muzıka. M., Muzqiz, 1938, s.47.

18 Qadcibekov U.; O muzıkalğnom iskusstve Azerbaydcana; Tam ce, s. 47.

19 S.Mümtaz ad. ADƏIA.Fond № 347; siyahı 1; sax. vahidi 284; vər. 8-10.

20 Bu barədə bax: Fərəcova(Məmmədova) L. " Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xor-dirijorluğu kafedrasının yaradılması tarixindən" // "Musiqi dünyası" jurnalı.№ 1-2/15,2003 il,səh.163-167.

21 S.Mümtaz ad. ADƏIA, fond № 347, siyahı № 1, sax.vah. № 5, vər. 28.