|
ÏÎÐÒÐÅÒËßÐ
ÖMRÜN MƏNASI
Inna PAZIÇEVA (Tərcümə edən - Şəhla MAHMUDOVA)
XƏYYAM MIRZƏZADƏ DÜNYAMIZ VƏ MUSIQIMIZ HAQQINDA
Materialı hazırladı: Cəmilə HƏSƏNOVA
NƏĞMƏ DOLU BIR ÜRƏK
Həcər BABAYEVA
|
|
Kitabda bəstəkarın yaradıcılığı, onun üslubunun və yaradıcılıq metodunun xüsusiyyətləri barədə mühüm müddəalar vardır. Kitabın hər səhifəsində E.Abasova sübut edir ki, Ü.Hacıbəyovun yaradıcılığı və fəaliyyəti milli incəsənətin köklü problemlərinin dahiyanə həllindən ibarətdir. Ü.Hacıbəyov Zamanın onun çiyninə qoyduğu tarixi vəzifəni yerinə yetirmiş, tipik milli ifadə vasitələri xəzinəsinə bəstəkar yaradıcılığının vasitələrini cəlb etmiş və bununla da nəinki Azərbaycan musiqisinin – daha geniş götürsək, Şərq musiqisinin inkişaf perspektivlərini təsdiq etmiş, eləcə də bəstəkar yaradıcılığının ifadə vasitələri sistemini əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdir. 7
Dahi sənətkarın yaradıcılıq irsi bu gün də E.Abasovanın elmi marağı dairəsindədir. O, iki əlyazma məqalənin – «Üzeyir Hacıbəyovun lad nəzəriyyəsi» və «Üzeyir Hacıbəyov - XX əsrin novator bəstəkarıdır» (hər ikisi rus dilindədir) məqalələri, eləcə də «Arşın mal alan» - Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılıq təkamülünün mühüm mərhələsi kimi» (rus dilində) böyük monoqrafik tədqiqatın da müəllifidir.
Adları çəkilən məqalələrdən birincisində müəllif qeyd edir ki, bəstəkar faktiki olaraq Azərbaycanda müasir bəstəkar yazısının elə bir lad sistemini işləyib hazırlamışdır ki, bu sistem Avropa major-minorunun eşidilməsi aspektində şifahi ənənəli musiqinin dərin köklərinə əsaslanır. Məqalədə deyilir ki, ladları oktava hüdudundan kənara çıxarmağa imkan verən, səssırasının tetraxord quruluşu prinsipi müasir mərhələdə poliladlıq və politonallığın istifadəsi üçün zəmin yaratmışdır.
«Arşın mal alan» musiqili komediyasının hərtərəfli öyrənilməsinə həsr edilmiş monoqrafik tədqiqatda təcrübəli alimin bu məşhur əsərin musiqi üslubu, ideya konsepsiyasına dair yeni baxışları təqdim olunur.
Ü.Hacıbəyovun yaratdığı bütün əsərləri götürsək, müəllifin fikrincə bu komediya bəstəkarın «yaradıcılıq təkamülünün ən mühüm mərhələsi» kimi müəyyənləşdirilir.
E.Abasova qeyd edir ki, «Arşın mal alan»da bəstəkar-vətəndaşın mühüm dünyagörüşləri və mövqeyi, cəmiyyətin ədalətli gələcəyi barədə onun arzuları, utopik təsəvvürləri öz ifadəsini tapmışdır. O, yazır: «Burada pafos işığın, sevincin, səadətin mütləq gəlişinə inamdan ibarətdir; bu pafos Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığının və ümumiyyətlə bəstəkarın bütün bədii musiqi fəaliyyətinin başlıca ideya-məzmun xəttinə çevrilmişdir». 8
«Arşın mal alan»da janr əsasından bəhs edərkən müəllif üç intonasiya qolunu – «folklor elementlərilə müasir məişət musiqisini özündə qovuşduran xətti və yaradıcı surətdə dəyişdirilmiş folklor tipli melodikanı» izləyir. Üçüncü qol «xalq mahnısının tarixən intişar tapmış sabit cəhətlərilə bunlar üçün yeni olan və bəstəkarın təxəyyülündə yaranan melodik hərəkət formalarını üzvi surətdə birləşdirir». 9
Rəqsvarilikdən geniş istifadə olunması E.Abasovaya bunu komediyanın «janr leytmotivi» adlandırmağa əsas verir. Işdə rəqsvariliyin bütün qəhrəmanların partiyasına, hətta mahiyyətcə lirik olan partiyalara sirayət etməsi nəzərdən keçirilir.
Monoqrafiyanın xüsusi bölməsi «Arşın mal alan»ın harmonik üslubundakı ən mühüm tendensiyaların açılmasına həsr edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq E.Abasova ilk dəfə olaraq yeni nəzəri termin – «polisistem musiqi təfəkkürü» terminini irəli sürür. O, bu nəticəyə gəlir ki, «Arşın mal alan»da özünəməxsus bir harmonik üslub formalaşır və yalnız melodikada ifadə olunmuş milli lad ilə yalnız harmoniyada ifadə olunmuş major-minora əsaslanır. Tədqiqatçı yazır ki, «Faktiki olaraq Hacıbəyov musiqisində şaquli istiqamətdə polisistem (ikisistemli) lad əmələ gəlir». 10
Işdə major-minorla milli ladın qarşılıqlı təsirinin müxtəlif formaları nəzərdən keçirilir ki, bu da orijinal musiqi ahəngləri və özünəməxsus modulyasiya sistemlərinin yaranmasında öz ifadəsini tapır.
Kitabın müəllifi «Arşın mal alan»da musiqi formasının təşəkkülündə iki aparıcı təmayülü qeyd edir: 1) kuplet forması ilə üçhissəli formanın sintezi nəticəsində tematik reprizliliyin tətbiqi; 2) periodikliyin dəyişdirilib klassik perioda çevrilməsi. Özü də bəstəkar bir qayda olaraq Azərbaycan ladının funksional münasibətlərinə dayaqlanır.
Bu məqalənin bəzi müddəaları E.Abasovanın bəstəkarın yubileyinə həsr edilmiş topludakı məqaləsində öz əksini tapmışdır. 11 Müəllif Ü.Hacıbəyov yaradıcılığının təkcə musiqi mövqeyindən deyil, Azərbaycanın bütün bədii mədəniyyəti baxımından nəzərdən keçirilməsi üçün yeni rakurs tapır. Nəticədə Nizami Gəncəvi, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundovla maraqlı analogiyalar meydana gəlir.
Məqalədə tədqiqatçı tərəfindən irəli sürülmüş yeni anlayış – «polisistem musiqi təfəkkürü» mövqeyindən yüksək səviyyəli ümumiləşdirmələr verilir. Bu terminin mənası Ü.Hacıbəyovun Avropanın bəstəkar yaradıcılığının uzun sürən təkamülü prosesində tarixən formalaşmış klassik musiqi vasitələri, janrları, ənənələri ilə milli şifahi (xalq və professional) musiqinin fəal qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı təsirinə yönəldilmiş novator tendensiyalarının mahiyyətinin açılmasından ibarətdir. 12
XX əsrin dahi sənətkarının sənət fenomeninin öyrənilməsi, onun yaradıcılıq təfəkkürü və üslubunun qanunauyğunluqlarının tədqiqi həqiqətən bu alimin həyatı boyu apardığı böyük iş olmuşdur.
7Yenə orada, s. 13
8 Əlyazma, s. 4
9 Yenə orada, s. 17
10 Əlyazma, s. 49
11 Abasova G. Uzeir Qadcibekov – osnovopolocnik kompozitorskoy şkolı Azerbaydcana / «XX əsrin Azərbaycan musiqisi». II buraxılış, Bakı, 1997, s. 5-20
12 Yenə orada, s. 10
|
