|
БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
ЩАЖЫ АРИФ БЕЙ
Тунжай ДАЬЛЫ (Тцркийя)
ЩАСАН ФЕРИД АЛНАР ВЕ КАНУН КОНЧЕРТОСУ (Доьумунун 100 йылында)
Щалил АЛТЫНКЮПРЦ (Тцркийя)
|
|
Щасан Ферид Алнар Тцркийеде, Жумщурийет Дюнеминде Тцрк Мцзиьинин евренсел дили йакаламасы ачысындан Тцрк Бешлери оларак адландырылан чаьдаш бестежилеримизин сайэын бир цйесидир. 2006 йылы онун доьумунун 100. йылы олмасы ачысындан чок юнемли ве бу мцнасебетле кендисини сайэы ве миннетле аныйоруз.
Есерлеринин ышыьында Тцрк Санат щайатына олан емеклери ве каткылары анлатыламайажак кадар чок олан Ферид Алнарын Эеленексел Тцрк Мцзиьинин эерек тынысы эерексе текник имканлары ачысындан ен эцзел енстрцманларындан бири олан канун ве йайлы сазлар ичин бестелемиш олдуьу цнлц Канун Кончер-тосуну анализ етмейе чалышажаьыз. Бу есер, щем кончерто тцрцнде бестелендиьи ичин щем де ичинде Эеленексел Тцрк Мцзиьи макам чешнилери ве усуллеринин де йер алмасы ачысындан ве айны заманда доьу-баты сентези олдуьу ичин диккатле инжеленмейе деьер бир есердир. Илк йоруму; 1951 де Вийанада эерчеклешен Канун Кончертосу, чок сесли мцзиье Алатурка Мусыкиде канун чаларак эечен бестежиси, Ферид Алнар тарафындан ижра едилмиштир. Санатчы, чаьымызда щала бу чалэынын ен юнемли йорум-жуларындан бирийди. Есере 1946 йылында башламыш, даща сонра цчцнжц бюлцмцнц деьиштиререк Вийанада илк йорумуна солист оларак катылмыштыр. Кончерто, йайлы чалэылар ешлиьи ичин бесленмиштир.
Фарук Йенерин Канун Кончертосу щаккындаки йоруму шюйледир:
Биринжи бюлцмцн (Модерато) ана “тема”сы йакын чаьлар Тцрк Мусыкисинин танынмыш бестежиси Эирифтзен Асым Бейин “Раст” пешревинден есинлидир. Бу “тема” йапытын эиришийле оркестра тарафындан танытылыр, жцмлейи канун аларак эелиштирир, бу дефа щалк мцзиьи карактеринде бир мелодийе баьлар. Бу ики есас юье “тутти” ве соло тарафындан ишлендиктен сонра эениш бир каданс башлар. Чалэынын оланакларыны енине бойуна танытан ве бир тцр “таксим” оларак йорумланан каданса оркестра ана “тема” иле катылыр ве бюлцм сонучланыр. Икинжи бюлцм (Ленто нон троппо) канун ве вийолонселин аьыр эириши иле башлар. “Мевлевищане Щавасы”нын бир жцмлесини де алан “тема” вийолон-селде белирир, бюлцм мистик бир атмосфер ичинде сона ерер. Цчцнжц бюлцм (Аллеэро пожо модерато) кану-нун кыврак мотифлери иле эирер. “Ана тема”, “тутти” ве соло тарафындан ишленир, йан “тема”лар илк бюлцмдеки “Раст” пешревине улашыр, есер пешревден есинли тцмжейле битер1.
Канун Кончертосунун йукарыда айнен алынып актарылан ачыкламасы иле бирликте, есерин доьу-баты сентези олдуьу ве диьер кончертолардан фарклы бир есер олдуьуну да белиртмек эерекир. Сюз конусу бу есер, ичиндеки Эеленексел Тцрк Мцзиьи макам чешнилери ве усул эечкилери ачысындан да инжелен-мейе деьер бир есердир. Айрыжа йукарыда белиртилдиьи эиби есерин биринжи бюлцмцнцн ана темасынын, Эирифтзен Асым Бейин Раст Макамындаки Пеш-реви”нден есинлендиьи эюрцшц, Эеленексел Тцрк Мцзиьинде айны макамдаки пешревлерин вейа саз семаилерин эеленексел анлайышта бестелендиьи ичин езэисел ве чешнисел ачыдан бирбиринден есинлендиьи эюрцшцнц ортайа койабилир, буна раьмен елимизде Канун Кончертосунун ве Асым Бейин Раст Макамындаки пешревинин ноталары ве кайытлары да мевжут олдуьундан, йениден инжелендиьинде садеже илк бир ики юлчцнцн темаларынын йакын олдуьу эюрцшц, биринжи бюлцмцн ана темасы есинлидир эюрцшцне оранла даща да эцчлцдцр. Бу дцшцнжелерими, даща юнже биркач кез ижра еттиьим Асым Бейин Раст Пешреви ве йцксек лисанс тезимин икинжи бюлцмц олан Щасан Ферид Алнар ве бу арада цзеринде юзелликле чалыштыьым “Канун Кончертосу” дестеклемектедир
Канун Кончертосунун Эеленексел Тцрк Мцзиьи Макам Чешнилери Ве Усул Йюнцнден Инжеленмеси
Кончертонун ен диккате деьер йани ичердиьи Эеленексел Тцрк Мцзиьи юьелеринин, анжак юзелликле Класик Тцрк Мцзиьине дайалы оланларын цстлендиклери еткин ролдцр. Бу конуда Йиьит Айдын шунлары белиртмектедир:
Бу еткинлик качынылмаз оларак езэисел ве армоник бир нителик ташымасы йанында, есерин эенел йапысына да йансыр ве ен юнемлиси орта Аврупа моделлеринден даща фарклы бир кончерто сюйлемине йол ачар2.
Есерде кулланылан софйан, семаи ве Тцрк аксаьы усуллерини шема оларак эюстеререк, айрыжа канун кончертосунун ичериьиндеки эеленексел Тцрк Санат Мцзиьи макамсал чешнилери (тампере дизэеде йазылмасына каршын, ижра еснасында бу чешнилер диккат чекмектедир) айрынтылы оларак ашаьыда белиртилмиштир. Бу анламда бир чалышманын даща юнжеден йапылмамасы бюйле бир чалышмайа йюнелмемизи эеректирди.
Щасан Ферид Алнар, Канун Кончертосунда Эеленексел Тцрк Санат Мцзиьи усуллеринден софйан, семаи ве Тцрк аксаьыны кулланмыштыр.
Айрыжа бестежи, бир Тцрк Мцзиьи чалэысы олан канун ичин кончерто бестелейерек, сенфоник мцзиье йени бир чалэынын тынысыны да казандырмыштыр. Бу баьламда Проф. Корал Чалэан, Баты Мцзиьинде Тцрк Санат Мцзиьи ритимлеринин ве тыныларынын юнеми конусунда шунлары белиртмектедир:
Аврупа да чок сеслилиьин эитэиде эелишмеси иле темелде тексесли олан мцзик кцлтцрлеринин еткиси чок азалды. Щатта бу еткилерин кесилежеьини дцшцненлер олду. Салт езэи ве чок сесли юрэц текниьинин деьил, ритим ве тынлайышынын да йени еткилере ачык олдукларыны унутуйорларды. Нитеким иште бу ноктада Тцрк кцлтцрц мцзик юьелеринин баты мцзиьине алынмасы оланаьы ортайа чыкыйорду3.
Есерлерийле бу оланаьы ен ийи деьерлендирен бестежилеримизден бириси Щасан Ферид Алнардыр.
Канун Кончертосуну, ичинде булунан Эеленексел Тцрк Мцзиьи макам чешнилерине эюре деьерлендирежек олурсак:
Есер йайлы сазларын сеслендирдиьи ажемаширан пердесинде раст чешнисийле башлыйор, ардындан 21. юлчцде йине ажемаширан пердесинде невесер макамы чешнисийле бир йарым калыш йапмыштыр, даща сонра 52. юлчцде, Эеленексел Тцрк Мцзиьи Сес Системинде олмамакла бирликте, бир Щцсейни Макамы чешниси дуйулмактадыр. (Нцмуня 1.)
Есерин биринжи бюлцмц оркестранын, ардындан да канунун текрар еттиьи никриз макамы чешнили бир езэи иле сон булуйор. (Нцмуня 2.)
Канун Кончертосунун икинжи бюлцмц аьыр бир саба ве бестениэар макамлары чешнисийле башлыйор (120.юлчц). (Нцмуня 3.)
Саба ве бестениэар чешнилерини 153. юлчцде буселик пердесинде Щижаз Макамы чешниси излийор.
92.Юлчцдеки чарэащ пердесиндеки калыш, зирэцлели щижазлы олдуьу щалде (чарэащ пердеси, саба макамынын эцчлц пердеси олмасындан долайы) езэи саба макамы еткиси быракмактадыр. (Нцмуня 4.)
Цчцнжц бюлцм щарекетли ве буселик макамы чешнисийле башлыйор (216-228.Юлчц), (Нцмуня 5.)
256 ве 284. Юлчцлерде ажемаширан пердесинде никриз чешниси йапылмыштыр. (Нцмуня 6.)
Сон бюлцм йоьун оркестра ве канунун каршылыклы сюйлешисийле ен сон булур. (Нцмуня 7.)
Бу есер, баты мцзиьи тцрц олан кончертойу, Тцрк Мцзиьи енстрцманы олан канунун, текник ижра имканларыны эюстермек цзере канун ичин бестеленмеси, айрыжа есерин сеслендирилмеси еснасында сык сык Эеленексел Тцрк Мцзиьи макамларыны, чешнилерини ве усуллерини динлейижийе щиссеттирдиьи ичин мцзик тарищимиз ачысындан, юзелликле де Жумщурийет Дюнеми”нде Тцрк Мцзиьи”нин Чаьдашлашма чалышмалары ачысындан юнемли олуп; оркестраларымыз тарафындан сыклыкла ве диккатле ижра едилмеси эерекен юнемли бир есердир.
Ферид Алнарын, канун кончертосу, Тцрк Мцзиьи усуллери иле макамсал юзелликлерини де капсамасы йюнцйле мцзик оторителери тарафындан беьенилмиштир. Сюз конусу есер щален оркестра ешлиьи иле сеслендирилерек мцзик даьарындаки эюзде йерини коруйабилмекте ве канунун оркестра иле не денли башарылы оларак кулланылабилежеьини канытламактадыр. Бу есер бир Тцрк мцзиьи чалэысынын оркестрайа дащил едилмеси бойутунда фарклы тыныларын баты мцзиьи оркестрасы ичерисинде йер алмасы ачысындан да юнемли бир адым оларак кабул едилебилир. Усул эечкисинин диьер кончертолардан фарклы оларак кулланылмыш олмасы да, кончертойа чаьдаш бир йорум казандырыр.
Щасан Ферид Алнар, эеленексел мцзиьимизи ве чок сесли баты мцзиьини сентезлейерек Тцрк Бешлилери ичинде чалмыш олдуьу канун сазы иле, белки де ен чок улусал деьерлеримизе баьлы калмыш бир санатчы оларак, йашадыьы дюнемде эерчекте щак еттиьи йери алмадыьыны ачыкча сюйлейебилириз. Бундан сонра ачылажак консер салонларындан бирине ен азындан адынын верилмеси ве есерлеринин тцм девлет оркестралары тарафындан сеслендирилмеси ен бцйцк дилеьимиздир. Доьумунун 100. йылында кендисини бир кез даща сайэы ве ращметле аныйоруз.
1 Фарук Йенер; “Мцзик Кылавузу”, Билэи Йайыневи, Эенишлетилмиш Басым, Анкара, 1991, с. 22-23.
2 Йиьит Айдын, “Аврупа ве Тцрк Мцзиьинин Ортак Еврими”, Тцркийенин Класик Мцзик Дерэиси, Анданте, Истанбул, 2003, йыл:1, Сайы: 6, с.12.
3 Проф. Корал Чалэан, Франз ЛИСТЗ ве М.Р. Эазимищалин бир араштырмасы. “Лисзтин Истанбул Мцзик Ансиклопедиси Йайынлары, Анкара, 1991, с.24.
KAYNAKLAR
1. АРЕЛ, Щцсейин Садеттин, “Тцрк Мусикиси Назарийаты Дерслери”, Кцлтцр Баканлыьы,Щазырлайан, Онур Акдоьу, ДСИ Басымеви, Анкара, 1991.
2. АЛТЫНКЮПРЦ, Щалил, Жумщурийет Дюнеминде Чаьдашлашма Чалышмалары ве Щ. Ферид Алнар, Басылмамыш Йцксек Лисанс Тези, Измир, 2004
3. АЙДЫН, Йиьит, “Аврупа ве Тцрк Мцзиьинин Ортак Еврими, Алнарын Вийолонсе Кончертосу”, Анданте Тцркийенин Класик Мцзик Дерэиси, Йыл 1, Сайы: 6.
4. ЧЕЛИККОЛ, Ердинч, “Тцрк Мусыкиси Билэилери”, Юзсан Матбаажылык, Бурса, 2000.
5. ОКЙАЙ, Ердоьан; “Ферид Алнар, Лонэадан Кончертойа”, Севда Женап Анд Мцзик Вакфы Йайынлары, 1989.
6. САЙ Ащмет; Мцзик Ансиклопедиси, Санем Матбаасы, 1985, Жилт ЫЫ.
7. СЕЛАНИК Жавидан, “Мцзик Санатынын Тарищсел Серцвени”, Дорук Йайымжылык, Пелин Офсет Лтд. Шти, 1996 - Анкара.
8 ЙЕНЕР, Фарук., “Мцзик Кылавузу”, Билэи Йайыневи, Эенишлетилмиш Басым, Анкара, 1991.
|
