MÜSLÜM MAQOMAYEV:        
ƏSRLƏRİN AYRICINDAN BİR NƏZƏR   

Aida HÜSEYNOVA         
üslüm Maqomayev Azərbaycan musiqisi tarixində Üzeyir Hacıb əyov, Qara Qarayev, Fikrət əmirov, Niyazi ilə yanaşı böyük iz qoymuş, əbə di yaşayan s ənə tkarlarımızdandır. Onun görk əmli bəstəkar, ictimai xadim, dirijor kimi xidmətlə ri ş ə ksizdir. Onun operaları, simfonik əsərlə ri, mahnıları, kino və dramatik teatr üçün musiqisi milli klassikamızın parlaq s əhifəsidir. Lakin yenə də e'tiraf etmə liyik ki, Maqomayevin yaradıcı ş əxsiyyəti, onun çoxcəhətli fəaliyyəti sonadək dərk olunmayıb. Biz, çox vaxt "Az ərbaycan bəstə karlıq m əktəbinin banilərindən bi ri", "Üzeyir Hacıb ə yovun silahdaşı, h ə mkarı, m əslək dostu kimi ən'ənəvi formullardan istifadə edir və bu zaman Maqomayev musiqisinin özünəməxsus gözəlliyini və, ümumiyyətlə, onun milli bəstə karlıq m əktəbinin təkamülündəki rolu barədə dəqiq təsəvvürləri arx a planda qoyuruq. İndi, əsrin sonunda olub-keçənlərə yekun vurmağa ehtiyac duyulduğu bir vaxtda, b əstə karın yaradıcılıq axtarışlarının f ərdiliyini anlayaraq "Maqomayev və Azərbaycan musiqisi" probleminə yenidən müraciət etməyimiz, zənnimcə , çox aktualdır.

Tale əzəldən Müslüm Maqomayevə həddən ziyadə mürəkkə b rol hazırlamışdı. Dahi Üzeyir Hacıb əyovun müasiri, məslə kdaşı olmaq v ə onun nəhə ng ş əxsiyyətinin tə 'siri altına düşm əmək - bu, hər kəsə müyəssər olmur. Və əgər Maqomayev parlaq iste'dad sahibi olma saydı o, h ə r şeyd ən öncə Hacıb ə yovun bir növ "dublyoruna", onun ideyalarını t əkrarlayan epiqonçuya çevrilə rdi. Ancaq, bu baş verm ədi. Maqomayevin irsində elə ilk qələm təcrübələrində n başlayaraq orijinal, özü d ə də rhal tanınan v ə Hacıb əyovdan son dərəcə fərqlənən intonasiya səsləndi. Bu fə rq artıq onların musiqisinin sad əcə empirik mənimsənilməsində hiss olunur. Hacıb ə yov yaradıcılığında dünyaya obyektiv baxış, müdrik t əmkinlik və ahəngdar özünüifadə hökm sürürsə Maqomayev mahiyyətcə subyektivdir, kəskin em osionallığa, romantik -affektli ifad ə tərzinə meyllidir.

Lakin başlıcası odur ki, Maqomayev Hacıb əyovun Avropa ilə milliliyin sintezi ideyasını özün əməxsus yolla hə yata keçirmişdir. Hacıb əyov üçün avropasayaq bəstə kar yaradıcılığı normaları bir növ oriyentir rolunu oynamışdır. Buna uyğun ş əkildə o, milli bədii təməldən keyfiyyətcə yeni yaradıcılıq prinsipl ə ri hasil etmiş, daha doğrusu, icad etmişdir. Maqomayev is ə klassik Avropa modellərini bütövlükdə qavrayaraq onları Az ərbaycan musiqisi kontekstində uyğunlaşdırmış, yeni, milli - s əciyyəvi cizgilərlə zənginlə şdirmişdir. Qeyd etm ə k lazımdır ki, milli ən'ənələrdən Maqomayev zahiri tərəfi deyil, onun ən əhəmiyyətli cəhətini ə xz etmiş v ə bununla da iki bərabər hüquqlu bədii keyfiyyə t - Ş ərq və Qərb, monodik və homofon düşünc ə tərzlərinin üzvi vəhdətinə, özünəmə xsus simbiozuna nail olmuşdur. Maqomayevin Avropa b əstə karlıq fondundan m ənimsədiyi və onun müə llif üslubunun atributlarına çevrildiyi modell ərdən XIX ə sr romantik melodikasının qanunauyğunluqlarını, period strukturunu, üçhissəli və təzad-tə rkibli formanı, klassik ladharmonik sistemin normalarını v ə başqalarını göst ərmə k mümkündür. Adları ç əkilən prinsiplər milli musiqi təfəkkürünün əsas keyfiyyə ti - muğamvarilikl ə sintezlə ş ərək ə saslı sur ətdə də yişdir ilir, bununla belə öz tipologiyasını itirmir. M ə hz Maqomayev intonasiyasının bu ikili, muğam -homofon t əbiəti, zənnimizcə , onun musiqisinin başlıca özün əmə xsusluğunu, t əkrarolunmaz gözə lliyini şərtləndirmişdir.
Maqomayev Azәrbaycan bәstәkar yaradıcılığının Avropa janrlarına uyğunlaşdırılmasında vacib rol oynamışdır. O, hәm Hacıbәyovun ideyalarını işlәyәrәk, hәm dә milli musiqi üçün yeni janr üfüqlәrini açaraq, elә bil bu prosesi sür'әtlәndirmәk istәmişdir. Əlamәtdardır ki, artıq ilk "Şah İsmayıl" operası (I redaksiya -1919) müәllif tәrәfindәn Hacıbәyovun "Leyli vә Mәcnun"un janr tipinә ünvanlanmasını bәyan etmәsinә baxmayaraq, muğam operasının qanunlarından xeyli uzaqlaşmışdır. Əksәr hallarda ariya vә başqa klassik opera nömr әlәri әvәzinә muğamları ist ifadә edә n Maqomayev muğam operasının ancaq formasını hәyata keçirmiş, lakin onun muğamatla dәrin, çoxsәviyyәli әlaqәsindә olan mәğzini kәnarda qoymuşdur. "Şah İsmayıl"ın konsepsiyasında, artıq ilk redaksiyalardan başlayaraq, klassik operanın qanunauyğunluqları әhәmiyyәtli yer tutmuşdur. Belә ki, operaya epik "muğam" qәhrәmanları ilә yanaşı lirik-dramatik opera personajı kimi yeridilәn Aslan şah yalnız ariozolarla sәciyyәlәndirilir. Özü dә qeyd edәk ki, Maqomayev o zaman hәlә bizim qulağımız üçün qeyri-adi görünәn bariton tembrini seçir vә bu, yüksәk tessituralı xanәndә sәslәrinә qarşı qoyulur.(1)

Vokal-tembr tәzadı, ariya vә muğamların baş-başa verilmәsi kimi, obrazların daha dәqiq differensasiyasına gәtirib çıxarır: muğam operası üçün sәciyyәvi olmayan bu cәhәt, әksinә , avropatipli operanın ayrılmaz atributudur.

"Şah İsmayıl"ın digәr redaksiyalarında (1924, 1932, 1934) klassik opera әlamәtlәrinin dairәsi muğam dairәsini sıxışdıraraq tәdricәn genişlәnir. Müәllif materialının çәkisi artır, reçitativlәr daxil edilir, leyt-xasiyyәtnamә prinsipi daha dәrin işlәnir. Belәliklә, Maqomayev muğam opera modeli çәrçivәsindә klassik operaya keçidi fәal hazırlamış olur. Nәticәdә, orijinal uyuşdurulmuş janr modeli formalaşır ki, bu, sanki bükülmüş şәkildә milli operanın tәkamül prosesini әks etdirir. Verilmiş model tarixi qiym әtdәn başqa, hәm dә böyük bәdii dәyәrә malikdir. Onun gәlәcәk inkişafını C.Cahangirovun "Xanәndәnin taleyi" vә Ş.Axundovanın "Gәlin qayası" operalarında izlәmәk mümkündür.   
Maqomayevin "Nәrgiz" operasının әhәmiyyәti dә danılmazdır: o, milli incәsәnәt salnamәsindә avropasayaq ilk opera kimi әbәdi qalacaqdır. Ə lbәttә, "Nәrgiz " operası istәr konsepsiya, istәrsә dә bәdii tәcәssümün sәviyyәsi baxımından Hacıbәyovun iki il sonra sәhnәyә qoyulmuş dahi "Koroğlu"su ilә bir araya qoyula bilmәz. Lakin buna baxmayaraq Maqomayev operasının mәrhәlәvi rolu göz qabağındadır. O, nәinki milli operanın inkişafında yeni dövrә keçidi işarә vermiş, ümumiyyәtlә, milli musiqinin artan kamilliyini, bәstәkar yaradıcılığınınәn mürәkkәb formalarını mәnimsәmәk iqtidarında olmasını tәsdiq etmişdir. Yeri gәlmişkәn deyәk ki, klassik operanın nәinki forması, habelә "Koroğlu" mövzusunun özü dә Maqomayevi cәlb etmişdir. Mә'lumdur ki, 1928-ci ildә Maqomayev "Koroğlu" operası üzәrindә işlәmәyә başlamışdır; bәstәkarın Azәrbaycan Opera vә Balet teatrı ilә bağladığı müqavilә, hәmçinin, I pәrdәnin fraqmentlәri olan qaralama klaviri vә bir sıra müәllif eskizlәri buna dәlalәt edir (2). Lakin namә'lum sәbәblәr üzündәn әsәr tamamlanmamışdır.

"Nәrgiz" operasının yaradıcı prinsiplәri milli musiqi teatrının ümumi tәkamül yoluna cәlb olunmuşdur. Maqomayev niyyәtlәrinin varislik axarı F. Əmirovun "Sevil" operasına aparıb çıxarır. Bu әsәrlәri mövzu (Azәrbaycan qadınının yeni taleyi), janr xüsusiyyәtlәri (ictimai dәyişmәlәr fonunda lirik-dramatik çarpışmalar), intonasiya mәzmunu (ariozluq, muğamvarilik, deklamasiya, kütlәvi mahnı, mәişәt musiqisinin elementlәri), "özgә" musiqidәn sitat gәtirmә prinsiplәri yaxınlaşdırır. Sonuncu aspektdә әlaqәlәr xüsusilә qabarıqdır: hәm Maqomayev, hәm dә Əmirov opera partiturasına inqilabi mahnıların melodiyalarını (hәr iki әsәrdә "İnternasional" vә "Marselyoza" sәslәnir) vә müәllif yaradıcılığı nümunәlәrini (Maqomayev Hacıbәyovun "Qara gözlәr" mahnısını, Əmirov isә P.Sarasatenin "Qara yelpik" romansını) daxil etmişl әr.

Maqomayevin yaradıcı axtarışlarının digәr qolu da simfonik musiqi olmuşdur. Əgәr Hacıbәyov simfonik düşüncә prinsiplәrini, әsasәn, musiqili-sәhnә janrları çәrçivәsindә işlәyirdisә, Maqomayev öz yaradıcılığında simfonik musiqiyә müstәqil janr kimi baxmışdır. Onun çoxsaylı orkestr yazıları, o cümlәdәn "Azәrbaycan çöllәrindә" rapsodiyası, "Marş-RV-8", "Azad Azәrbaycan qadınının rәqsi", "Dәrviş" vә sair әsәrlәri Azәrbaycan simfoniyasının tәşәkkülündә özünәmәxsus hazırlıq mәrhәlәsi olmuşdur. Maqomayevin orkestr әsәrlәri isә milli simfoniyamızın proqramlı qolunun müjdәçisi sayıla bilәr. Sonralar bu xәtt Q.Qarayev, F.Əmirov, Niyazi, S.Hacıbәyov, C.Hacıyev, V.Adıgözәlov, A.Əlizadә vә başqalarının әsәrlәrindә geniş inkişaf tapdı. Başlıcası odur ki, Maqomayev XX әsr Azәrbaycan bәstә karlıq mәktәbinin әn parlaq bәdii kәşfi olub F. Əmirov vә Niyazi tәrәfindәn hәyata keçirilmiş - muğamın simfoniklәşdirilmәsi ideyasını qabaqcadan duymuşdur. Əvvәlcә Maqomayev bunu öz simfonik әsәrlәrindә yalnız nişan alır: "Azәrbaycan çöllәrindә" vә "Ceyran" rapsodiyaları muğamın ümumi kompozisiya vә lad-tonal mәntiqinә әsaslanırsa, "Pişdәramәdi çahargah", "Dәramәd şüştәr", "Tәsnif şur", "Rәng şüştәr" pyeslәri muğamın ayrı-ayrı şö'b әlәrinin orkestr versiyaları kimi qavranılır. "Şah İsmayıl" operasının son redaksiyasında isә bәstәkar bu sahәdә yeni addım ataraq sәhnәlәrdәn birini ("Əbu Hәmzә vә İbn Tahir") tamamilә rast muğamının materialı üz әrindә qurmuşdur.  
 

1936-cı ildә Maqomayev "Dәli Muxtar" baletini yazmağa başlayır, lakin vaxtsız ölüm bu işi bitirm әyә aman vermir. Bizә gә lib çatmış ssenari әsәrin musiqi vә ümumi konsepsiyasının müәyyәn dәrәcәdә işlәnmәsindәn xәbәr verir. Bәstә karın niyyәti hәyata keçmәsә dә, onun Azәrbaycan musiqisindә yeni janr sahәsinә müraciәti diqqәtәlayiqdir. Maqomayevin bu cәhdi dörd il sonra sәhnәyә qoyulmuş ilk Az әrbaycan baleti -Ə.Bәdәlbәylinin "Qız qalası"nın yaranması әrәfәsindә bir növ "qәlәm sınağı" olmuşdur.

Müslüm Maqomayev respublikamızda musiqi folkloristikası sah әsindә dә mühüm işlәr görmüşdür. Bütün hәyatı boyu bәstәkar xalq musiqi nümunәlәrinin toplanması vә işlәnmәsinә böyük maraq göstәrmişdir. Maqomayev Üzeyir bәylә birgә tәrtib etdiyi mә'lum mәcmuәdәn (1927) başqa 300-ә yaxın xalq melodiyasını nota salmış vә onlara şәrh vermişdi. Bu nümunәlәr içәrisindә mahnılar, rәqslәr, tәsniflәr, rәnglәr, habelә rast muğamının Qurban Primovun çalğısından edilmiş nadir not yazısı var ki, onu Azәrbaycan musiqisindә muğam tematizmini notlamağın ilk tәcrübәsi hesab etmәk olar. Bununla da Maqomayev etnomusiqişünaslıqda әn mürәkkәb problemlәrdәn birini qaldırmış vә hәmin sahәdә bir sıra Azәrbaycan bәstә karları - Niyazi, T.Quliyev, Z.Bağırov, N.Mәmmә dovun axtarışlarının sәlәfi olmuşdur.

Eyni zamanda Azәrbaycan musiqisindә Maqomayev başqa xalqların folkloruna böyük maraq göstәrmiş ilk bәstәkarlardandır. Onun özünün notladığı xalq melodiyaları içәrisindә çeçen (әslәn Çeçenistandan olan Maqomayev bu yerin musiqisini yaxşı bilir vә sevirdi), gürcü, iran mövzuları diqqәti cәlb edir. Arxiv mәnbәlәrindә hәmçinin әrәb, türk, rus, ukraynalı, qırğız folklorunun nümun әlәri dә var ki, bunları da bәstәkar, zәnnimizcә, müxtәlif xalq melodiyaları mәcmuәlәrindәn götürmüşdür. Deyil әnlәr Maqomayevin bәdii dünyagörüşünü sәciyyәlәndirәn daha ümumi tendensiyanı - bәstәkarın başqa mill әtlәrin mövzularını qavramaq qabiliyyәtini әks etdirir. Bu, hәmçinin, "Xoruzbәy" komediyasında da baş verir. "Türk" süjetindәn başqa, burada müxt әlif milli mәnbәlәrә dayaqlanan iki süitanı yada salmaq mәqsәdә uyğundur: birinә lәzgi, yunan, yәhudi, kumık mahnıları, digәr süitaya isә çarlston, indus, Çin, "Kintauri" vә "Qaraçı macar"r әqslәri daxildir. Bәstәkarın digәr xalqların musiqisinә yüksәk marağını bir әlyazma da nümayiş etdirir: bu, Hindistan vә Çinin әn'әnәvi musiqisinin xüsusiyyәtlәri barәdә müәllifin qeydlәridir.
 

Digәr nәticәmiz ondan ibarәtdir ki, Müslüm Maqomayev bir çox әsaslı yaradıcı ideyaları sınaqdan keçirib milli bәstәkar yaradıcılığının tәrәqqisini stimullaşdırmışdır. Əksәr hallarda bu, Hacıbәyovun yeniliklәri idi vә onlar sanki qabaqcadan Maqomayev irsindә "kamillik sınağı" keç әrәk, eyni zamanda orijinal tәrzdә әks olunmuşdur. Lakin Maqomayev özü dә keçilmәmiş әnәt zirvәlәrini cәsarәtlә fәth etmiş, bir sıra gözәl ideyalar irәli sürmüşdür. Onlar Azәrbaycan musiqisinin sonrakı tәkamül mәrhәlәlәrindә öz inkişafını tapmışdır. Hәr iki halda sәnәtkara xas olan dövrün bәdii tәlә batını duymaq, yeniliyi hiss etmәk qabiliyyәti, hәmçinin sәnәtdә öz cığırı ilә addımlamaq istәyi özünü bariz göstәrmişdir. Deyilәn keyfiyyәtlәr bәstәkarın parlaq iste'dadı üz әrinә gәlәrәk Müslüm Maqomayevin tәkrarolunmaz musiqi dünyasını yaratmışdır. Bu dünya XX әsr Azәrbaycan musiqisinin әn gözәl sәhifәlәrindәn biri kimi daim yaşayacaq.

1. Mә 'lumdur ki, bariton tembri artıq Hacıbәyovun "Leyli vә Mәcnun" (Nofәl) vә "Əsli vә Kәrәm" (Qara Keşiş) operalarında istifadә edilmişdi.

2. Burada vә daha sonra mәqalәdә Azәrbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv materiallarından istifadә olunub. (f.25.)