ir neçә il bundan әvvәl baş vermiş bir hadisә mәni sonralar Rәşid Behbudov fenomenini araşdırmağa, daha dәrindәn dәrk etmәyә vadar etdi. Bu vaxta qәdәr mәn hәr bir azәrbaycanlı kimi onu qeyri-adi, әvәzolunmaz bir sәnәtkar kimi sevir vә onunla fәxr edirdim. Bu gün isә daha böyük hisslәrlә fәxr edirәm ki, dünyanı heyrәtә gәtirәn sәnәtkar mәnsub olduğum xalqın oğludur.

Yәqin ki, çoxlarının xatirindәdir: 1996-cı ildә görkәmli sәnәtkar Müslüm Maqomayev Moskvada "Rossiya" konsert zalında "Rәşid Behbudov ulduzu" adlı çox yüksәk sәviyyәli, misli görünmәmiş tәntәnәli bir gecә keçirtdi. Dünyanın bir çox ölkәlәrindәn bu gecәdә iştirak etmәk üçün adlı-sanlı sәnәtkarlar gәlmişdilәr. Rusiya Federasiyasının Dövlәt Duması, Xarici İşlәr Nazirliyi, Moskva hökumәti, MDB ölkәlәri ilә әlaqә nazirliyi kimi mötәbәr dövlәt orqanlarının tәşkilatçılığı ilә hazırlanan gecәni bütün mәrkәzi telekanallar lentә yazırdılar. "Vesti", "Vremya" kimi proqramlar gecәnin keçirilmәsi haqqında mәlumat yaymaqdan әlavә RTR, ORT, NTV kanaları gecәdәn translyasiya hazırlamışdılar. Mәnә dә o zaman hәmin gecәnin bütünlüklә video yazısını Azәrbaycan televiziyası ilә yaymaq xoşbәxtliyi nәsib olmuşdu. Müslüm Maqomayevin yaxın qohumu, İsveçrәdә yaşayan çox zәngin hәmyerlimiz Kamal Zeynalzadә bu gecәnin keçirilmәsi üçün 100 min ABŞ dolları, "Lukoyl"un prezidenti Vahid Әlәkbәrov 7 min, "Krokus interneşnl" şirkәtinin rәhbәri Araz Ağalarov

10 min dollar pul ayırmışdılar. Gecә sözün әsl mәnasında әfsanәvi bir gecә idi. Lakin yüksәk sәviyyәdә hazırlanan gecәnin keçirilmәsinә bir gün qalmış Dağıstanda çox faciәli bir hadisә baş verdi. Kaspiysk rayonu әrazisindә Rusiya sәrhәdçilәrinin yaşadığı çoxmәrtәbәli bina partlayışı nәticәsindә 200-dәn artıq sәrhәdçi hәlak oldu. Bu mәlumat bütün Rusiyanı sarsıtmışdı. Ölkә prezidenti B.N.Yeltsin bütün Rusiya әrazisindә 3 günlük matәm elan etmәk qәrarını vermişdi vә qәrar tәdbir keçirilәn gün saat 17-dә elan olunmalı idi. Belәliklә, qeyri-adi vә yüksәk sәviyyәdә hazırlanan gecәnin keçirilmәsini tәxirә salmaq haqqında müxtәlif tәkliflәr sәslәnirdi. Müslüm Maqomayev Rusiya Prezidenti Aparatı ilә әlaqә saxlayıb tәdbirin keçirilmәsi haqqında B.N.Yeltsinә mәlumat verilmәsini xahiş etdi. Bir müddәtdәn sonra Prezident Aparatından Müslüm Maqomayevә zәng edib bildirdilәr ki, B.N.Yeltsin Rәşid Behbudova hәsr olunan gecәnin tәxirә salınmasını rәva bilmir vә xahiş edir ki, "onun salamını sәnәtkarın ailә üzvlәrinә vә bütün iştirakçılara yetirәsiniz. Eyni zamanda B.N.Yeltsin gecәdә iştirak edә bilmәyәcәyini üzürlü saymağı xahiş edir vә onun әvәzinә RF Dövlәt Dumasının sәdri Seleznyov iştirak edәcәk. Ümumrusiya matәmini isә prezident iki gündәn sonra, yәni Siz Rәşid Behbudov gecәsini keçirәndәn sonra elan edәcәk".

Müslüm Maqomayev bu mәlumatı bizә çatdıranda keçirdiyim qürur hissini sözlә ifadә etmәk mümkün deyildi. Mәn uzun müddәt şok vәziyyәtindә idim. İnana bilmirdim ki, Rәşid Behbudovun xatirәsi önündә hәtta Rusiya kimi bir ölkәnin dövlәt tәdbirlәri dövlәt başçısı sәviyyәsindә tәxirә salına bilәr. Gecәdә adlı-sanlı, dünya şöhrәtli sәnәtkarlardan vә siyasi xadimlәrdәn Azәrbaycan televiziyası üçün aldığım musahibәlәr vә hәmin görkәmli şәxsiyyәtlәrin Rәşid Behbudov haqqında söylәdiklәri fikirlәr mәni әmin etdi ki, Azәrbaycanın bu ölmәz oğlu zaman vә mәkan anlayışlarından qat-qat yüksәklәrdә durur. Әn başlıcası isә, görkәmli sәnәtkarın fәaliyyәtini yalnız dahi müğәnni kontekstindә araşdırmaq böyük yanlışlıq olardı. Bu araşdırmalar müxtәlif istiqamәtlәrdә aparılmalıdır. Sizә tәqdim olunan bu yazıda mәn Rәşid Behbudovun fәaliyyәtini tam araşdırmaq iddiasında deyilәm. Tәkrar edirәm ki, bu araşdırmaları müxtәlif aspektlәrdә aparmaqla Rәşid Behbudov fenomenini açmaq mümkün olacaq. Mәn isә, sadәcә olaraq mәnә mәlum olan, olduqca dәyәrli faktları vә mәdәniyyәt, musiqi tariximiz üçün qiymәtsiz mәlumatları sevimli oxucuların diqqәtinә çatdırmaq istәyirәm.

Rәşid Behbudovun ailәsi, nәsli haqqında mәlumat sovet statistikasında olduqca bәsit vә tәhrif olunmuş haldadır. Bunu anlamaq o qәdәr dә çәtin deyil. Çünki, SSRİ dövründә ad-san qazanmış istedadlı insanlar yalnız fәhlә vә kәndli ailәsindә anadan olmalı idilәr. Ona görә dә bütün görkәmli şәxsiyyәtlәrin tәrcümeyi-halı tәhrif olunaraq onların hamısının sadә zәhmәtkeş ailәsindә dünyaya göz açmaları tәbliğ olunurdu. Әldә etdiyimiz sәhih mәlumatlar isә tamamilә başqa mәtlәblәrdәn xәbәr verir.

Rәşid Behbudovun atası Mәcid Behbudalı oğlu Behbudov dövrünün çox istedadlı vә tanınmış müğәnnilәrindәn biri idi. Öz sәnәti ilә nәinki Azәrbaycanda, bütün Qafqazda, Orta Asiyada, İranda, Türkiyәdә vә hәtta Baltikyanı ökәlәrdә, Polşada vә b. ölkәlәrdә mәşhur olan Mәcid Behbudov 1873-cü ildә Şuşa şәhәrindә anadan olmuşdur. Mәcidin atası, Behbudalı bәy Qarabağın adlı-sanlı bәylәrindәn biri idi. Onun ilxıları, dükanları, sürülәri, torpaq sahәlәri, müxtәlif yerlәrdә malikanәlәri var idi. Hәtta Ağstafa at zavodları da Behbudalı bәyә mәxsus idi. Eyni zamanda onun geniş ticarәt şәbәkәsinin mövcud olması haqqında da mәlumatlar әldә olunub. Behbudalı bәy dünyanın bir çox ölkәlәrindәn sәnaye malları, müxtәlif parça növlәri gәtirәrәk Qarabağda özünün bәzzaz dükanları vasitәsi ilә onların ticarәtini tәşkil edirdi.

Behbudalı bәy Mәcidi kiçik yaşlarından tacir görmәk istәyirdi. Ona görә dә o Şuşadakı bәzzaz dükanında Mәcidi daim öz yanında saxlar vә tacirliyin sirlәrini ona öyrәdәrdi. Mәcid dә zil vә mәlahәtli sәsi ilә müştәrilәri cәlb etmәk üçün "Ay arşın malı alan" deyә ucadan oxuyardı. Eyni zamanda varlı vә imkanlı adamların, bәylәrin malikanәlәrinә parça, axça, tafta, xarә aparanda da yol boyu gözәl sәsi ilә "Ay arşın malı alan" deyә oxuyarmış. Bu sәs o qәdәr ecazkar idi ki, heç kim ona laqeyd qala bilmirdi. Hәtta bir çox malikanәlәrdә gәnc Mәcidi saatlarla oxutduqdan sonra buraxırdılar. Mәcid dә belә imkanları heç vaxt әldәn buraxmır, ürәk dolusu oxuyaraq qәlbini boşaldırmış. Artıq bütün Şuşa onu gözәl sәsli "Arşınmalçı" kimi tanıyırdı.

Tezliklә Mәcid atasını itirir. Behbudalı bәyin ölümündәn sonra gәnc Mәcid atasının bәzzaz dükanlarını işlәdәrәk başsız qalmış ailәni dolandırırdı. Şerә, musiqiyә olan marağı nәhayәt ki, onu sәnәt alәminә cәlb edir. Tarixi mәnbәlәrdәn mәlum olur ki, Mәcid Behbudov xanәndәliyә 1904-cü ildәn başlamışdır. Bu faktı Cәlilbәy Bağdadbәyov da xatirәlәrindә tәsdiq edir. Bәzi mәnbәlәrdә Mәcidin xanәndәliyә başlamazdan әvvәl Şuşa mәscidlәrindә azanxan vә mәrsiyәxan kimi çalışması haqqında da mәlumatlar verilir. Bütün dini mәrasimlәrin onun iştirakı ilә keçirildiyi göstәrilir. Sәnәtә gec gәlsә dә, Mәcid Behbudov tez bir zamanda mahir bir xanәndә kimi әvvәl Qarabağda, Gәncәdә, sonra isә başqa bölgәlәrdә mәşhurlaşır. Çox keçmir ki, o, Qafqazın әn tanınmış sәnәtkarlarından biri kimi şöhrәt tapır. Tezliklә onu Tiflisә "Dvoryanski klub"a dәvәt edirlәr. Tiflisdә Mәcid Behbudovun tanınmış vә sevilәn bir xanәndә olması o dövrün afişaları da sübut edir. Tiflisә dәvәt olunması Mәcid Behbudovun ürәyincә olur. Çünki onun bu şәhәrdә kәlağayı istehsal edәn kiçik bir sexi var idi vә o çoxdan arzulayırdı ki, bu sexi genişlәndirsin, böyük ticarәt şәbәkәsi yaratsın. Deyilәnә görә, xanәndә tezliklә kiçik kәlәğayı istehsal edәn sexini genişlәndirәrәk ipәk mallar hazırlayan böyük bir istehsalat sahәsi yaratmışdı. Eyni zamanda onun xanәndә kimi dә şöhrәti gündәn-günә artırdı.

Artıq bütün Qafqazda şöhrәt qazanmış Mәcid Behbudovu müxtәlif "Qrammafon" şirkәtlәri sәsini yazdırmaq üçün dәvәt edirlәr. Riqada vә Polşada fәaliyyәt göstәrәn bu şirkәtlәr әlbәttә ki, el arasında tanınmış vә yüksәk peşәkarlığı ilә seçilәn sәnәtkarlarla әmәkdaşlığa üstünlük verirdilәr. Әldә olunan mәlumata görә yalnız 1910-1920-ci illәr arasında Mәcid Behbudovun ifasında 40 qrammofon valı buraxılmışdı. Bu valların әksәriyyәtini xanәndә mәşhur musiqiçi Mәşәdi Cәmilin müşaiyyәti ilә yazdırmışdı. Әfsuslar olsun ki, 1999-cu ildә Rәşid Behbudovun Dövlәt mahnı teatrındakı xatirә muzeyindә baş vermiş oğurluq hadisәsi nәticәsindә hәmin vallar da yoxa çıxmışdır. Rәşid Behbudov atasının bütün vallarını sәliqә ilә illәr boyu qorumuşdu. Lakin hәmin oğurluq hadisәsindәn sonra Mәcid Behbudovun vallarının taleyi mәlum deyil. Azәrbaycan Dövlәt Sәs yazıları arxivindә isә sәnәtkarın 16 valı qorunur. Hәmin valları illәr boyu axtarıb әldә etmiş arxivin direktoru Yaqub Mәdәtovun xidmәtlәri әvәzolunmazdır. Bu qeyri-adi insan, әsil vәtәndaşın fәaliyyәti haqqında ayrıca yazılmalıdır. Çünki mәhz belә tәmәnnasız, tariximizin keşiyindә duran alicәnab insanların xidmәtlәri hesabına biz mәdәniyyәtimizin tarixini öyrәnә bilirik.

Dövlәt sәs yazıları arxivindә qorunan vallar Mәcid Behbudovun öz dövrünün çox mәşhur vә tanınmış bir müğәnni olduğunu bir daha sübut edir. Әn maraqlısı budur ki, arxivdә Mәcid Behbudovun Cabbar Qaryağdıoğlu ilә birgә yazdırdığı vallar da qorunur. Aydın mәsәlәdir ki, Cabbar Qaryağdıoğlu kimi sanballı, qüdrәtli bir sәnәtkar hәr müğәnni ilә val yazdırmazdı. Mәcidin sәnәti o qәdәr gözәl vә yüksәk sәviyyәli olub ki, Cabbar Qaryağdıoğlu valın bir üzünә öz sәsinin, digәr üzünә isә Mәcid Behbudovun sәsinin yazılmasına razılıq vermişdi.

Mәdәniyyәt tariximizdә qeyri-adi bir hadisә olan bu fakt Mәcid Behbudovun öz dövrünün görkәmli bir sәnәtkarı olmasına dәlalәt edir.

Mәcid Behbudov tez-tez yaxın xarici ölkәlәrә dәvәt olunur vә onun şöhrәti getdikcә artırdı. Eyni zamanda mәşhur xanәndә operalarda iştirak etmәk üçün (muğam operalar nәzәrdә tutulur) müxtәlif teatrlardan dәvәtlәr alır. Bu haqda o dövrün bir çox qәzetlәri, "Kaspi", "Zarya Vostoka" vә s. mәlumat verir. O, Üzeyir Hacıbәyovun operalarında, Mәşәdi Cәmilin "Seyfәl-Mülük", Saşa Oqanezaşvilinin "Fәrhad vә Şirin" operalarında vә b. tamaşalarda iştirak etmişdir.

Gürcüstanda bolşeviklәr hakimiyyәti әlә aldıqdan sonra Mәcid Behbudov Tiflisin müxtәlif teatrlarında çalışmışdır. Tarzәn Bala Mәlikovla birlikdә o yeni bir ansambl yaradaraq Azәrbaycan muğam vә xalq mahnılarını tәbliğ edir. 1925-ci ildә Mәcid Behbudov yaratdığı ansambl ilә Ermәnistana konsertlәr vermәyә yola düşür. Demәk olar ki, Ermәnistanın bütün bölgәlәrini gәzәrәk o, muğamlarımızı, xalq mahnılarımızı mәharәtlә ifa etmişdi.

Bu konsetlәrin sorağı bütün Ermәnistana yayılır vә ona müxtәlif musiqi qurumlarından Ermәnistanda qalıb işlәmәk tәkliflәri edilir. Bir neçә ay davam edәn Ermәnistan sәfәri xanәndәyә bu respublikada misli görünmәmiş şöhrәt qazandırır. Mәcid Behbudovun qastrolda olduğu әrәfәdә Ermәnistanda yeni şәrq orkestri yaranmağa başlayır vә xanәndәyә bu orkestrdә işlәmәk tәklif olunur. Orkestrin rәhbәri Şahnәzәrov xanәndәni xüsusi imtiyazlarla kollektivә qәbul edir. Çünki artıq o dövrdә Mәcid Behbudov bütün Qafqazın әn adlı-sanlı sәnәtkarlarından biri idi. Tanınmış xanәndә bu orkestrin tәrkibindә Qafqazın bir çox şәhәr vә rayonlarında saysız-hesabsız konsertlәr vermişdi. Konsertlәrin afişalarında Mәcid Behbudovun adı nәzәrә çarpması üçün xüsusi böyk şriftlәrlә yazılardı.

130-cu illәrin sonlarında Mәcid Behbudov Qazax rayonuna köçür vә ömrünün sonuna qәdәr burada yaşayır. Qazaxda tanınmış sәnәtkar mәdәniyyәt evindә çalışmış vә sәnәtin sirlәrini gәnclәrә öyrәtmişdir. 1945-ci ildә istedadlı xanәndә Mәcid Behbudov vәfat etmişdir.

Rәşid Behbudovun anası Firuzә xanım Abbasqulu qızı Vәkilova öz dövrünün çox mütәrәqqi, yüksәk tәhsil görmüş vә açıq fikirli qadınlarından biri idi. Azәrbaycanda әn mәşhur nәsillәrdәn biri olan Vәkilovlar nәslinә mәnsub olan Firuzә xanım 1894-cü ildә Qazaxda anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarından gözәl tәrbiyә vә mükәmmәl tәhsil almış bu zәrif qadın ömrünün sonuna qәdәr Tiflisdә Azәrbaycan mәktәblәrindә rus vә fransız dillәrindәn dәrs demişdir.

Öz dövrünün tanınmış şәxsiyyәtlәrindәn olan Firuzә xanımın atası Abbasqulu bәy uşaqlarının tәhsil vә tәrbiyәsinә çox ciddi fikir verәn bir insan idi. Ona görә dә onun övladlarının hamısı yüksәk tәhsil almışdılar. Abbasqulu bәy rus çar ordusunun Dağıstanda yerlәşәn mәşhur polkunun komandiri idi. Bu polk göstәrdiyi bir çox qәhrәmanlıqlara görә rus hәrb tarixindә özünәlayiq yerә malikdir. Abbasqulu bәy tәcrübәli zabit kimi bütün Rusiyada tanınırdı.

Ümumiyyәtlә Firuzә xanımın mәnsub olduğu ailәnin tarixçәsi çox ciddi araşdırılmalıdır. Az da olsa әldә olunan mәlumatlar bu ailәnin hәr bir üzvünün Azәrbaycan tarixindә ciddi vә lәyaqәtli xidmәtlәrindәn xәbәr verir.

Bildiyimiz kimi, Azәrbaycanda bolşeviklәr hakimiyyәtә gәldikdәn sonra demokratik respublikanın (1918-1920) üzvlәri, siyasәtçilәr, tanınmış ziyalılar ölkәni tәrk etmәk mәcburiyyәtindә qalmışdılar. Onlar Türkiyәnin vә İranın üz tutduqları şәhәrlәrindә kor-tәbii olaraq mühacir azәrbaycanlılardan ibarәt milli komitәlәr yaradırdılar. Әsasәn "Müsavat" vә "İttihad" partiyalarının nümayәndәlәrindәn olan milli komitә üzvlәri Vәtәndә qalmış qeyri-leqal partiyadaşları ilә әlaqә qurmağa çalışırdılar.

Görkәmli dövlәt vә siyasi xadim Mәmmәdәmin Rәsulzadә Sankt-Peterburqdan Finlandiyaya qaçmağa müәssәr olur. Finlandiyadan o Almaniyaya, Almaniyadan isә İstanbula gәlir. M.Ә.Rәsulzadәnin İstanbula gәlmәsi ilә mühacir azәrbaycanlıların hәyatında yeni dövr başlayır. 1924-cü ildә Azәrbaycan Xalq Cumhuriyyәtinin banisi M.Ә.Rәsulzadә İstanbulda müxtәlif ölkәlәrdә vә şәhәrlәrdә mühacir azәrbaycanlılar tәrәfindәn yaradılmış onlarca siyasi qrupları vә komitәlәri birlәşdirәrәk Azәrbaycan Milli Mәrkәzini yaradır (AMM). X.Xasmәmmәdov, M.Vәkilov, Ә.Әmircanov, Ә.Şeyxülislamov AMM Mәrkәzi komitәsinin üzvlәri, M.Ә.Rәsulzadә isә Milli Mәrkәzin sәdri seçilir. Eyni zamanda Topçubaşovun rәhbәrliyi ilә AMM-nin Paris komitәsi dә yaradılır.

Azәrbaycan Milli Mәrkәzi әvvәl Tәbrizdә, sonra isә Bakıda gizli tәşkilatını yaradır vә bu tәşkilatın әn fәal üzvlәrindәn biri Firuzә xanımın böyük qardaşı Lütfәli bәy Vәkilov idi. Tarixdәn mәlumdur ki, mәrkәzi İstanbulda yerlәşәn Azәrbaycan Milli Mәrkәzinin fәaliyyәti Sovet hakimiyyәtini hәddindәn artıq narahat edirdi. Hәtta SSRİ o dövrdә Türkiyә dövlәtinә ciddi-cәhdlә tәsir edirdi ki, onlar AMM-nin fәaliyyәtini dayandırsınlar. SSRİ-nin hәyasız tәsirlәrinә tab gәtirә bilmәyәn Türkiyә çıxılmaz vәziyyәtdә qalaraq AMM-nin siyasi tәşkilatdan kültür dәrnәyinә çevrilmәsinә şәrait yaradır.

Tanınmış tәdqiqatçı-jurnalist İsmayıl Umudoğlu AMM-nin Bakıdakı gizli tәşkilatının fәaliyyәtni araşdırarkәn MTN-nin gizli arxivlәrindәn çox dәyәrli mәlumatları vә sәnәdlәri üzә çıxarmışdır. Mәhz hәmin sәnәdlәrdәn bizә mәlumdur ki, Lütfәli Abbasqulu oğlu Vәkilov AMM-nin fәal üzvlәrindәn biri olmuşdur. Eyni zamanda Firuzә xanımın qohumları Mustafa bәy Vәkilov vә Qalib Vәkilov da tәşkilatın әsas üzvlәri olublar.

>30-cu illәrin әvvәllәrindә bolşeviklәr gizli tәşkilatın izinә düşә bilirlәr. İ.Umudlunun tәqdim etdiyi arxiv sәnәdlәrindәn mәlum olur ki, AMM-nin işi o dövrdә әn sәs-küylü bir iş olub. Bu iş hәtta dövlәt orqanlarında "53-lәrin işi" adlanırdı. Yәni gizli Bakı tәşkilatının 53 üzvü olub. AMM-nin gizli Bakı tәşkilatının üzvlәrindәn bәzilәrinin adını qeyd etmәklә bu tәşkilatın nә qәdәr ciddi olması haqqında tәsәvvür yaratmaq olar:

Mәmmәd Hacinski, Xudadat bәy Mәlik-Aslanov, Firuz bәy Ordubadski, Әhmәd Cavad oğlu Pepinov, Cәfәr bәy Rüstәmbәyov, Cәmşid Naxçıvanski, Zeynal Sadıx oğlu Tağıyev (H.Z.Tağıyevin nәvәsi), Әlәsgәr bәy Bәylәrbәyov, Mirәli Talışinski, Ağalar bәy Mahmudbәyov, Nәcәf Şaxtaxtinski, Musa Әmiraslanov, Camal Әlibәyov, Әmir Abdullabәyov, Fuad xan Talışinski vә b. Onu da bildirmәliyik ki, Firuzә xanımın qardaşı, Rәşid Behbudovun dayısı, әvvәlcә çar ordusunun zabiti olmuş, sonra isә1918-1920-ci illәrdә yaranmış müstәqil Azәrbaycan milli ordusunda xidmәt etmiş Lütfәli bәy o dövrdә Rusiya imperiyasının әn yüksәk mükafatı olan Müqәddәs Georgi ordeni ilә tәltif olunan bir neçә Azәrbaycanlıdan biridir.

Tariximizin bu şәrәfli sәhifәsini vәrәqlәmәkdә mәqsәd Rәşid Behbudov fenomeninin tәsadüfi olmamasına bir işarәdir. Şübhәsiz ki, bu mövzu ayrıca araşdırılmalıdır. Vә onda Rәşid Behbudovun millәtinә, xalqına, Vәtәninә bağlılığının, onu canından da artıq sevdiyinin, dünyanın 100-dәn artıq ölkәsindә, 70 dildә "Sәni tәrәnnüm edirәm, doğma Aәrbaycanım!" hayqırmasının әsil mahiyyәtini anlamaq mümkündür. Bir qәdәr sonra bu barәdә daha әtraflı mәluat vermәyә çalışacağıq. Hәlә ki, görkәmli sәnәtkarın anası Firuzә xanımın xidmәtlәri haqqında әldә olunan mәlumatları Sizinlә bölüşmәk istәyirik.

Öz dövrünün әn mәşhur xanәndәlәrindәn olan Mәcid Behbudovla çox gәnc yaşlarından ailә quran Firuzә xanım Qazaxdan Tiflisә, hәyat yoldaşının yanına köçür. Tiflisin siyasi vә mәdәni hәyatı Firuzә xanımın dünya görüşünün formalaşmasında xüsusi rol oynayır. Bu zәrif vә incә qadın o dövrdә Tiflisdә fәaliyyәt göstәrәn Azәrbaycanın әn görkәmli ziyalıları ilә yaxından tanış olur. Tezliklә Firuzә xanım o dövrdә Tiflisdә cәrәyan edәn maarifçilik hәrәkatına qoşulur vә bu hәrәkatın әn fәal üzvlәrindәn birinә çevrilir. Görkәmli ictimai vә siyasi, ziddiyyәtli dövlәt xadimi Nәriman Nәrimanovun tәşәbbüsü ilә Tiflisdә Azәrbaycan qadın klubu yaradılır. Mәşhur Gövhәr xanım Qacar bu klubun ilk rәhbәri seçilir. Firuzә xanım Vәkilova isә Gövhәr xanım Qacarın müavini kimi klubda çox geniş ictimai vә maarifçilik hәrәkatına başlayır. Bir qәdәr sonra isә Firuzә xanım Tiflisdә Azәrbaycan qadın klubunun rәhbәri seçilir. Tәrәqqipәrvәr vә açıq fikirli Firuzә xanım klubun fәaliyyәtini olduqca genişlәndirmәyә nail olur. Yüksәk enerjili bu әsl Azәrbaycan qadını olduqca cәsarәtli addımlar ataraq öz dövrünün tanınmış ziyalısı kimi ad çıxarır. Firuzә xanım klubda bir sıra yeni dәrnәklәr - maarifçilik, dram, musiqi, tikiş, gәnc analar dәrnәklәrinin açılmasına vә yüzdәn artıq azәrbaycanlı qadının kluba cәlb olunmasına nail olur. Tarixi faktlar sübut edir ki, Firuzә xanımın rәhbәrlik etdiyi Tiflis Azәrbaycan qadın klubu çox böyük şöhrәt qazanmışdı. Әfsuslar olsun ki, son illәrә qәdәr bu klubun fәaliyyәtini araşdırmaq vә bu haqda yazmaq qadağan olunmuşdu. Çünki Firuzә xanımın ailә mәnsubiyyәti vә onun qardaşının, qohumlarının antisovet fәaliyyәti bu gözәl, zәrif qadının rәhbәrlik etdiyi klubun üzәrinә qara bir pәrdә çәkmişdir.

Hәyatdan çox tez köçәn Firuzә xanımın xidmәtlәri, fәaliyyәti xüsusi olaraq müsәlman qadınlarının maariflәnmәsindә, ictimai hadisәlәrә cәlb olunmasında әvәzolunmazdır. Deyilәnә görә, o zamanlar Tiflisdә yaşayan azәrbaycanlı qadınlarının әksәriyyәtini rәhbәri olduğu kluba cәlb etdiyinә görә Firuzә xanıma bir neçә dәfә sui-qәsd olunmuşdu. Yerli müsәlmanlar onu hәdәlәyәrәk müxtәlif vasitәlәrlә klubun işindәn uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Lakin bu mәrd, cәsarәtli vә eyni zamanda zәrif qadın nәinki fәaliyyәtini dayandırmır, әksinә klubun işini daha da genişlәndirirdi. Xüsusilә dә dram dәrnәyinin fәaliyyәti o dövrdә kluba çox böyük populyarlıq gәtirmişdi. Әn aktual әsәrlәr dәrnәk üzvlәri tәrәfindәn sәhnәyә qoyulurdu. Maraqlısı budur ki, müsәlman teatrlarında sәhnәyә qoyulan әsәrlәrdә qadın obrazlarını kişilәr ifa edirdi. Klubda isә әksinә olaraq kişi obrazlarını klubun üzvlәri olan qadınlar oynayırdılar. Bu bir növ cәmiyyәtә bir eyham idi.

Firuzә xanım uşaqlarının tәhsil vә tәrbiyәsi ilә dә çox ciddi mәşğul olurdu. Uşaqlar demәk olar ki, bütün günlәrini dram dәrnәyindә keçirirdilәr. Eyni zamanda onlar 20-30-cu illәrdә Tiflisdә fәaliyyәt göstәrәn Azәrbaycan teatrının bütün tamaşalarını izlәyirdilәr. Şübhәsiz ki, Behbudovlar ailәsindә uşaqlarda hәlә körpә yaşlarından musiqiyә, teatra xüsusi maraq oyadılmışdı. Әlbәttә ki, bu fakt sonralar onların hamısının hәyatında öz rolunu oynayacaqdı.

Rәşid Behbudov fenomenini araşdırarkәn әsas amillәrdәn biri vә yaxud da әn әsası әsl zadәgan nәslinә mәnsub olan Firuzә xanım amilidir, bu nәcib qadının xidmәtlәri yәqin ki, tәdqiqatçıların diqqәtini cәlb edәcәkdir. >

Rəşid Məcid oğlu Behbudov 1915-ci ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. Atasının ifa etdiyi muğamlar, xalq mahnıları hələ körpə yaşından onu ofsunlamışdı. Uşaqlıq illəri haqqında əlimizdə olan xatirələrindən Rəşidin çox erkən yaşlarından sənətə, musiqiyə həvəs göstərməsi məlum olur. Görkəmli sənətkar uşaqlığını belə xatırlayır: "Yadıma gəlir, 7-8 yaşımda atam getdiyi toy məclislərinə, el şənliklərinə məni də özü ilə aparardı. O dövrdə atam Məcid ən məşhur xanəndələrdən biri sayılırdı. Getdiyi məclislərdə onu çox böyük hörmətlə qarşılayırdılar. O məclisə daxil olan kimi hamı ayağa qalxar, ona ehtiramla salam verərdilər. Atam qavalı əlinə götürən kimi isə məclisə sükut çökərdi. Mən bu mənzərədən ləzzət alardım və atamla fəxr edərdim. Bütün dinləyicilər kimi həmin məclisdə mən də atama heyran-heyran qulaq asardım və öz-özümə fikirləşirdim, eh, kaş mən də belə oxuya biləydim...

...Tiflisdə gözəl malikanəmiz, böyük meyvə ağacları olan bağımız var idi. Anam yetişib yerə düşən meyvələri xırda-xırda doğrayar və qurutmaq üçün damda sərərdi. Mən də hər gün anamın tapşırığı ilə həmin meyvələri o üzə, bu üzə çevirərdim. Bir gün də meyvələri çevirmək üçün dama çıxmışdım. Atam evdə yox idi. Anam, qardaşım Ənvər, bacım Nəcibə öz işləri ilə məşğul idilər. Mən də heç kimin mənə fikir vermədiyini görüb oxumağa başladım. Bir də gördüm ki, atam və anam həyətdə durub mənə qulaq asırlar. Atam məni yanına çağırdı. Başımı sığallayaraq "bir də oxu" dedi. Diqqətlə qulaq asandan sonra məni qucaqladı. Bundan sonra atam hər gün mənimlə məşğul olmağa başladı. O mənə sevdiyim xalq mahnılarını öyrədirdi. Atam mənə deyərdi ki, sən çox məşhur xanəndə olacaqsan...

...Məktəbdə oxuyarkən istər müəllimlər, istərsə də şagirdlər mənimlə çox mehriban rəftar edirdilər. Mən məktəbimizin bütün tədbirlərində çıxış edirdim. Müəllimlərim tez-tez dərs zamanı məni oxudardılar..." Ümumtəhsil məktəbindən savayı Behbudovlar ailəsində uşaqların hər üçü erkən yaşlarından musiqi ilə məşğul olmağa başlayırlar. Ailənin böyük övladı Ənvər klarnet, Nəcibə fortepiano, Rəşid isə skripka sinfində oxuyurdular. Qeyd etməliyik ki, skripka sinfində Rəşid dünya şöhrətli skripkaçı Davud Oystraxın atasından dərs alırdı.

1933-cü ildə Rəşid məktəbi bitirir. Onun gözəl səsə malik olması çoxlarına məlum idi. Həmin ilin yayında Tbilisi şəhərinin "Müştəid" parkında ümumşəhər tədbiri keçirilir və Rəşidi həmin konsertdə çıxış etmək üçün dəvət edirlər. Bu onun minlərlə tamaşaçı qarşısında ilk çıxışı idi. Həmin gün Rəşid bir neçə Azərbaycan xalq mahnısını ifa edir. İlk çıxış tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılanır. Bu konsertdəki çıxışı gənc müğənninin yaddaşında əbədi iz salır.

Məktəbi bitirdikdən sonra Rəşid dəmir yol texnikumuna daxil olur. Texnikumda oxuduğu ilk günlərdə o burada tələbələrdən ibarət özfəaliyyət orkestri yaradır. Bu orkestr Tbilisidə gənclər arasında çox populyar idi. Onlar nəinki texnikumda, şəhərin müxtəlif klublarında, mədəniyyət evlərində, parklarda tez-tez konsertlər verirdilər. Hətta Rəşidin rəhbərliyi ilə bu orkestri kinoçəkilişlərə də dəvət edirdilər. Görkəmli sənətkarın özünün dediyi kimi "Biq-Bənd" tipli bu orkestr Gürcüstanda tamamilə yeni bir janr idi. Konsertlərin birində Rəşid Gürcüstan klassik vokal məktəbinin banisi, SSRİ xalq artisti məşhur David Andquladze ilə tanış olur. D.Andquladze onu öz məşğələlərinə dəvət edir və Rəşiddə opera sənətinə böyük maraq oyadır. Tez-tez vokal ustasının məşğələlərinə gedən Rəşid tezliklə Z.Paliaşvili adına Gürcüstan opera və balet teatrına işə düzəlir. Bundan sonra gənc müğənni opera xorunun solisti kimi bir çox tamaşalarda iştirak edir. Opera Rəşid üçün yeni bir aləm idi. O demək olar ki, teatrda göstərilən bütün tamaşaları izləməyə başlayır. D. Andquladzenin ifasi onu xüsusilə cəlb edirdi. Tanınmış müğənninin ifa etdiyi Radamesin ariyası (C. Verdi, "Aida"), Samsonun ariyası (Ş. K. Sen-Sans, "Samson və Dalila") ömrünün sonuna qədər Rəşidin xatırladığı epizodlardan idi. Gənc müğənnini heyrətə gətirən, yaddaşında dərin iz buraxan görkəmli Azərbaycan müğənnisi Fatma Muxtarovanın Tbilisi opera teatrında çıxışları isə onu heyrətləndirmişdi. Gürcüstana qastrol səfərinə gələn Fatma xanım Bizenin "Karmen" operasında Karmen rolunu ifa edirdi. Rəşid Behbudov Fatma xanım Muxtarovanın yaratdığı Karmen obrazını son günlərinə qədər dünyanın ən gözəl, ən çılğın, ən ehtiraslı Karmeni sayırdı. Ümumiyyətlə, o, Fatma xanımın böyük pərəstişkarı idi və saatlarla onun sənəti haqqında danışmaqdan doymazdı. Rəşid Behbudov 1935-ci ildə Tbilisi qarnizonunun hərbi ansamblında solist-müğənni kimi işə qəbul olunur. Bu ansamblda o, mahnı janrında fəaliyyət göstərən tanınmış bəstəkarlardan İ.Dunayevski, M.Blanter, A.Novikovun mahnıları ilə tanış olur və həmin mahnıları özünəməxsusluqla ifa edir. Tez-tez konsertlər verən hərbi ansambl Rəşidin püxtələşməsində az rol oynamır. Gənc müğənni eyni zamanda L.Utesovun yaradıcılığı ilə də ciddi maraqlanır. Tədricən onun repertuarı formalaşır. Bəstəkar mahnıları ilə yanaşı o uşaqlıqda atasından öyrəndiyi Azərbaycan xalq mahnılarını da məharətlə ifa edir. Artıq Rəşidin istedadlı müğənni kimi şöhrəti bütün Gürcüstana yayılır. O, müxtəlif musiqi kollektivlərindən dəvətlər alır. Hamı onu öz yanına çəkməyə çalışır. Nəhayət, müğənni yenicə yaranmış estrada ansamblında çıxış etməyə razılıq verir. Bu ansambl tez-tez qastrol səfərlərinə çıxır və Rəşid bu ansamblın tərkibində Gürcüstanın bütün rayonlarında konsertlər verir. İndi onu yalnız Tbilisidə deyil, bütün Gürcüstanda sevir və həvəslə dinləyirlər. Artıq onun şöhrəti Gürcüstandan kənara da yayılmağa başlayır. Belə ki, özünün də gözləmədiyi bir halda Yerevanın konsert kollektivindən dəvət alır. Rəşid bu dəvəti qəbul edərək Yerevana gedir. Tezliklə Yerevanın mərkəzi parkının yay səhnəsində ilk konsertini verir. Bu konsert uğurla keçir və kollektivin rəhbərliyi ona hər gün konsert verməyi təklif edir. Qısa bir zamanda Rəşid Yerevanı "fəth" edir. Tamaşaçılar onu hərarətlə qarşılayır və hər gün verilən konsertlər anşlaqsız keçmir.

30-cu illərdə Ermənistan dövlət caz orkestri demək olar ki, keçmiş SSRİ-nin ən tanınmış musiqi kollektivlərindən biri idi. Orkestrin rəhbəri A.Ayvazyan tez-tez Rəşidin konsertlərinə gələr və onu dinləyərdi. Nəhayət, Ayvazyan Rəşidi Ermənistan dövlət caz orkestrində işləməyə dəvət edir. Şübhəsiz ki, bu dəvət gənc müğənninin qarşısında daha geniş imkanlar açırdı. Belə peşəkar və tanınmış bir orkestrdə çalışmaq Rəşidin bir sənətkar kimi daha böyük miqyasda tanınması demək idi. Çünki Ermənistan dövlət caz orkestri o dövrdə keçmiş SSRİ-nin bütün mərkəzi şəhərlərinə tez-tez qastrol səfərlərinə gedirdi. Gənc olmasına baxmayaraq artıq püxtələşmiş bir müğənni kimi Rəşid rəngarəng repertuarı ilə tamaşaçıların diqqətini cəlb edir. O bütün konsertlərində mütləq Azərbaycan xalq mahnılarını və Ü.Hacıbəyovun "Arşın mal alan" musiqili komediyasından parçalar ifa edir. Xalq mahnılarından xüsusi ilə "Güloğlan" və "Qalalı" Rəşidin sevdiyi mahnılar idi. Rəşidin xahişi ilə A.Ayvazyan Azərbaycan haqqında mahnı yazır. Bu mahnı da müğənninin repertuarında bütün konsertlər zamanı səslənir. Rəşid orkestrlə qısa bir zamanda Bakıda, Moskvada, Leninqradda (Sankt-Peterburq), Tbilisidə, Vladivostokda və başqa şəhərlərdə onlarca konsertlər verir. Artıq onu keçmiş SSRİ-nin bir çox mərkəzi şəhərlərində tanıyır və sevirlər. A.Ayvazyan Rəşid üçün xüsusi olaraq "Taparnikos" musiqili komediyasını yazır.

1939-cu ildə Moskvada Ermənistan mədəniyyəti dekadası keçirilməli idi. Bütün Ermənistan çox ciddi şəkildə bu tədbirə hazırlaşmışdı. 1938-ci ildə isə Moskvada Azərbaycan mədəniyyətinin dekadası olmuşdu. Hamıya məlumdur ki, Azərbaycan mədəniyyəti I dekadada çox böyük uğurlar qazanmışdı. Bu uğurların səsi, sorağı o zaman bütün SSRİ-yə yayılmışdı. Ona görə də ermənilər bütün qüvvələrini səfərbər edərək Moskvada Azərbaycan mədəniyyətinin furorunu təkrarlamaq istəyirdilər. Məhz bu məqsədlə Rəşid Behbudov A.Spendiarov adına Ermənistan dövlət opera və balet teatrına dəvət olunur və böyük müvəffəqiyyətlə bir çox operalarda iştirak edir. O, A.Tiqranyanın "Anuş" operasında baş qəhrəman Saronun partiyasını qeyri-adi ustalıqla ifa edir. Qısa bir müddətdə Rəşid Ermənistan opera və balet teatrının aparıcı solistinə çevrilir. O Rimski-Korsakovun "Çar gəlini", Darqomıjskinin "Rusalka", P.Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın", Verdinin "Riqoletto", A.Spendiarovun "Almast", A.Tiqranyanın "Anuş", A.Stepanyanın "Lusabatsin" və başqa operaların əsas partiyalarını müvəffəqiyyətlə ifa edir. Bu əsərlərin əksəriyyətini o, Moskvada keçirilən dekadada da ifa edir. Moskva tamaşaçıları və mütəxəssislər Rəşidin sənətini yüksək qiymətləndirirlər.

1941-ci ildə vokalistlərin ümumittifaq müsabiqəsinin keçirilməsi elan olunur. Hələ 1939-cu ildə Ermənistan mədəniyyəti ongünlüyü zamanı mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən Rəşid təşkilat komitəsi tərəfindən müsabiqədə iştirak etmək üçün Moskvaya dəvət alır. Lakin Ermənistan opera və balet teatrı Rəşidin bu müsabiqədə iştirak etməsinə mane olmağa çalışır. Onlar müxtəlif bəhanələrlə müğənnini Moskvaya getməkdən çəkindirməyə cəhd edirlər. Lakin Rəşid çox gözəl başa düşür ki, bu müsabiqədə iştirak etmək dünya miqyasına çıxmaq üçün gözəl bir şansdır. Ona görə də müğənni A.Spendiarov adına Ermənistan dövlət opera və balet teatrından ərizə ilə işdən çıxır və öz hesabına Moskvaya yola düşür. Əfsuslar olsun ki, bu müsabiqə baş tutmur. Çünki Rəşid Moskvaya çatanda artıq müharibə başlamışdı.

Taleyin qismətindənmi, ya təsadüfün zərurətindənmi Rəşid yenidən Yerevana qayıtmalı olur. Çünki 1941-ci ilin iyun ayında Moskvada daha bir tədbir - ümumittifaq estrada festivalı keçirilməli idi və A.Ayvazyanın rəhbərliyi ilə Ermənistan dövlət caz orkestri də həmin festivala dəvət olunmuşdu. Rəşid müharibənin ilk günlərini yaşayan Moskvada nə edəcəyini bilmədiyi bir vaxtda A.Ayvazyanla rastlaşır və o gənc müğənnini yenidən Ermənistan dövlət caz orkestrinə dəvət edir.

1942-ci il Sovet ordu birləşmələri İranda yerləşdirildiyi üçün müxtəlif teatr və musiqi kollektivləri SSRİ-dən İrana ezam olunur. Fevral ayının 20-də Ermənistan dövlət caz orkestri də İrana qastrola göndərilir. Rəşid orkestrin tərkibində Təbrizə gələrkən Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrının kolektivi də artıq burada idi. Gündə bir neçə konsert verən müğənni tezliklə İran dinləyicilərinin rəğbətini qazanır. Onun konsertləri qeyri-adi marağa səbəb olur. Yerli əhali əsasən azərbaycanlılardan ibarət olduğu üçün Rəşid hələ atasından öyrəndiyi xalq mahnılarını məharətlə ifa edir və dinləyicilərin sevimlisinə çevrilir. O, İranın 10 şəhərində belə uğurlu konsertlərlə çıxış edir. İstər Sovet qoşunları üçün, istərsə də yerli əhali üçün 50-dən artıq konsert verilmişdi. Xoy şəhərində Rəşid çox maraqlı bir hadisə ilə rastlaşır. Bu şəhərdə verilən növbəti uğurlu konsertdən sonra İranın adlı-sanlı, olduqca zəngin əyyanlarından biri Analı xan müğənniyə yaxınlaşır və onu evinə dəvət edir. Rəşid Analı xanın evinə gələrkən öz şərəfinə böyük bir ziyafətin təşkil olunduğunu görür. Çox səmimi keçən məclisdə Analı xanın arvadı Rəşiddən kimin oğlu olmasını soruşur. Xanım eşidəndə ki, o Məcidin oğludur, kövrəlir və gözləri yaşarır. Bu görüşü müğənni sonralar belə xatırlayır: "Analı xanın həyat yoldaşı çox kövrəldi. Mən də kövrəldim. Xanım, "sən xanəndə Məcidin oğlusan?" deyərək ayağa qalxır və o yan otağa keçib əlində bir bağlama ilə qayıtdı. Bağlamanı açaraq söylədi: - mən gənc yaşlarımda anamla Naxçıvana toya getmişdim. Həmin toyda Məcid oxuyurdu. Onun oxuması, səsi o qədər xoşuma gəldi ki, mən anamdan xahiş etdim ki, mənim toyuma mütləq Məcidi dəvət etsinlər. Bir müddət sonra Analı xanla toyumuza Məcidi dəvət etdilər. O bizim toyumuzda çox gözəl oxudu. Toydan sonra isə bax bu valı və öz şəklini bizə bağışladı. Mən 30 ildir ki, Məcidin səsi yazılmış valı və şəklini göz bəbəyim kimi qoruyuram". Bu görüş məni çox təsirləndirdi və mən atamın İranda nə qədər məşhur olmasının bir daha şahidi oldum..."

Müharibənin ən qızğın çağlarında Rəşid caz orkestri ilə döyüş bölgələrində olmuş və əsgərlər üçün saysız-hesabsız konsertlər vermişdi. Bəzən elə olurdu ki, qabaqcadan hazırlanmış proqramdan kənara çıxaraq əsgərlərin xahişi ilə bu və ya digər mahnılar ifa olunurdu. Hərdən lap elə döyüş bölgələrində yeni-yeni mahnılar yaranırdı. Belə hadisələrdən biri 1942-ci ildə Kerç uğrunda döyüşlər zamanı baş verir. Səngərlərdə verilən konsertlər zamanı Rəşid əsgərlərin mərdliyini görüb onlara bir mahnı həsr edir. "Krımskaya boyevaya" adlanan bu mahnı sonralar bütün əsgərlər arasında ən populyar mahnıya çevrilir. Ümumiyyətlə, müharibə illərində Rəşidin verdiyi konsertlərin sayı minlərlə hesablanır. Eyni zamanda onun şöhrəti getdikcə artır və o peşəkar bir müğənni kimi getdikcə formalaşır.

"ARŞIN MAL ALAN" ULDUZU

Dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun ölməz "Arşın mal alan" musiqili komediyası Azərbaycan mədəniyyətinin ən nadir incilərindən biridir. Bu inci bütün dünyada populyarlığına görə heç bir əsərlə müqayisə oluna bilməz. Üzeyir bəy "Arşın mal alan"ı 1913-cü ildə Peterburq konservatoriyasının rektoru Qlazunova göstərmişdi. Qlazunov əsəri dinləmiş və ona çox yüksək qiymət vermişdi. Məşhur rus bəstəkarı "Arşın mal alan"ı bütün Rusiyanın ilk və çox gözəl operettası adlandırmışdı. (Məlumat istedadlı tədqiqatçı Ü.Hacıbəyovun ev muzeyinin direktoru S.Qarabağlının "Ü.Hacıbəyovun publisistikasında musiqi məsələləri" kitabından götürülmüşdür). Beləliklə, dahi Üzeyir bəy 1908-ci ildə Azərbaycanda opera janrının, 1913-cü ildə isə Rusiya imperiyasında operetta janrının əsasını qoymuşdu. Bu əsər qısa bir müddətdə sözün əsl mənasında ümumdünya şöhrəti qazandı. "Arşın mal alan" dünya xalqlarının 66 dilinə tərcümə edilmiş, 120 teatrın səhnəsində çox uğurla oynanılmış, 49 ölkədə müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. Əsər o qədər məşhur idi ki, Rusiyanın bir çox şəhərlərində "Arşın mal alan" adlı kafe və restoranlar açırdılar. 1917-ci ildə bir rus sahibkarı Bakıda "Arşın mal alan" filminin çəkilişinə başlamışdı. Film zəif alındığına görə Üzeyir bəy onun yayılmasına imkan verməmişdi. İllər ötdükcə bu əsərə maraq daha da artırdı. 30-cu illərdə Mamulyan adlı bir erməni rejissoru ABŞ-da "Arşın mal alan" filmini çəkir və bu əsərin Üzeyir bəyə yox, ermənilərə məxsus olduğunu qeyd edir. Həmin filmi erməni müəllifinin adı ilə Şərq ölkələrində nümayiş etdirməyə başlayırlar. Aydın məsələdir ki, tarix boyu Azərbaycan torpaqlarına, tarixinə, mədəniyyətinə, incəsənətinə şərik çıxan "qonşuların" dəsti-xətti burda da eyni idi. Belə bir filmin mövcudluğu haqqında Üzeyir bəy 1941-ci ildə xəbər tutur. Həmin ilin ilk aylarında görkəmli teatr xadimi Kazım Ziya bir aylıq İrana ezam olunur. Ezamiyyətdən qayıdan sənətkar Üzeyir bəyə məlumat verir ki, ermənilər "Arşın mal alan"ı öz adlarına çıxararaq ABŞ-da film çəkiblər və həmin filmi İranda göstərirlər. Sonra 1942-ci ilin fevral-aprel aylarında Sovet qoşunlarının İranda yerləşdiyi vaxt ora qastrola göndərilən M.F.Axundov adına Azərbaycan dövlət opera və balet teatrının artistləri də həmin filmi görmüş və bu haqda Üzeyir bəyə məlumat vermişdilər. 1942-ci ilin noyabr ayında M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət filarmoniyasının bir qrup artistləri də İrana göndərilir. Həmin qrupa görkəmli sənətkarlar Bülbül və Leyla Bədirbəyli də daxil idilər. Onlar da İranda üzdəniraq "Arşın mal alan" filminə tamaşa etmiş və Bakıya qayıtdıqdan sonra bu haqda Üzeyir bəyə məlumat vermişdilər. Üzeyir bəy çox götür-qoydan sonra SSRİ-nin rəhbəri İ.V.Stalinə məktub yazır. O, Stalindən onun müəllif hüquqlarının qorunmasında köməklik göstərməsini xahiş edir. Deyilənə görə, Stalin "Arşın mal alan" müsiqili komediyasını çox sevirdi. Hələ inqilabdan əvvəl (1917) o bu əsərə dəfələrlə tamaşa etmişdi. 1938-ci ildə də Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyətinin I dekadasında "Arşın mal alan" tamaşasına baxmışdı və tamaşa onun çox xoşuna gəlmişdi. Həmin tamaşada tacir Əsgər rolunu görkəmli sənətkarımız Bülbül ifa etmişdi.

Stalinə yazdığı məktubdan sonra Üzeyir bəyə məlumat verirlər ki, SSRİ beynəlxalq müəllif hüquqları konvensiyasının üzvü olmadığına görə onun müəllif hüquqlarını xarici ölkələrdə qorumaq çətindir. Ona görə də Stalin göstəriş verib ki, Azərbaycan kinostudiyasında yeni "Arşın mal alan" filmi çəkilsin. Stalinin göstərişindən sonra bütün qüvvələr filmin çəkilişinə səfərbər edilir və M.C.Bağırov çəkilişlərlə bağlı bütün işlərə şəxsən rəhbərlik edir. Beləliklə, dahi Niyazi əsərin yeni redaksiyasını, Sabit Rəhman filmin ssenarisini hazırlamağa, rejissor Rza Təhmasib dekorasiyaların qurulmasına və çəkiləcək aktyorların axtarışına başlayırlar. Maraqlı cəhət budur ki, "Arşın mal alan" filmində gözə dəyən nə varsa hamısı təbiidir. Bu filmdə ümumiyyətlə butafordan istifadə edilməyib. Qızıl, bəzək əşyalarından tutmuş bütün ev əşyalarına qədər hər şey təbii və həqiqətən qiymətli əşyalardır. Rəşid Behbudov xatırlayırdı ki, çəkilişlərdə istifadə olunan qiymətli əşyalar muzeydən və xüsusi elanlarla əhalidən çəkiliş müddətinə götürülmüşdü. 1944-cü ildə artıq sınaq çəkilişlərinə başlanılır. Üzeyir bəy şəxsən özü çəkilişə dəvət olanların sınaq çəkilişlərinə baxır və rəyini bildirirdi. Səhnəmizin şahzadəsi Leyla xanım Bədirbəyli bu prosesi belə xatırlayır: "...Gülçöhrə roluna 50-dən çox qız dəvət edilmişdi. Sınaq bitdi və mən bu rola təsdiq edildim... Quruluşçu rejissor Rza müəllim çox tələbkar idi. Fasiləsiz məşqlər, axtarışlar, ariyaların öyrənilməsi...

Bir tərəfdən də R.Təhmasib bəzi səhnələrin məşqindən razı qalmır və tez-tez - yəqin səni dəyişməli olacağam, - deyə məni hədələyirdi. Özümü tamam itirmişdim.

Həmin gecə səhərə qədər yata bilmədim. Səhər studiyada məşqə gəlməzdən əvvəl Üzeyir bəyin "Monolit"dəki mənzilinə getməyi qərara aldım...

...Salamlaşıb mənə təklif olunan yerdə əyləşdim. Lakin nitqim qurumuşdu. Elə bil illərdən bəri danışıb söhbət elədiyim əzizim, mehribanım Üzeyir bəyi ilk dəfə idi görürdüm. Yaranan boşluq, daha doğrusu, sakitlik mənə elə uzun göründü ki... Birdən özümü toplayıb: "Üzyir bəy, mən Gülçöhrəyə çəkiləcəyəm...". Qəhərləndim və yaş məni boğdu. Daha heç bir şey deyə bilmədim.

O mənə diqqətlə baxır, nə isə fikirləşirdi. Adəti üzrə danışmadığı anlarda olduğu kimi bığlarını tumarlayırdı. "Sənin sınaq lentin xoşuma gəldi, çəkilməyinə etiraz eləmirəm, amma bilirsənmi bu rəqs oynamaq deyil ha... bu çox çətin işdir..." - deyəndən sonra bu rola xas olan əsas bir neçə xüsusiyyətdən söhbət açdı və Gülçöhrəni necə görmək istədiyini izah etdi".

Əsgər roluna da bir çox sənətkarlar dəvət olunmuşdu. Lakin Üzeyir bəy Əsgər roluna dəvət olunanların heç birinin sınaq çəkilişindən razı deyildi. Bu ərəfədə Ermənistan dövlət caz orkestri Bakıya qastrola gəlir. Rəşid Behbudovun iştirak etdiyi bu konsertlər filarmoniyanın yay salonunda keçirilirdi. Konsertlərə bilet tapmaq mümkün deyildi. Çünki Rəşidi əvvəlki qastrollarından Bakıda artıq yaxşı tanıyırdılar və onun pərəstişkarlarının sayı gün-gündən artırdı. Rza Təhmasib bu konsertlərdən birinə tamaşa edir və səhərisi günü Üzeyir bəyin yanına gələrək Rəşid haqqında öz təəssüratlarını bölüşür və o Üzeyir bəyi axşamkı konsertə dəvət edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Rəşid səhnəyə çıxdığı ilk gündən bütün konsertlərində "Arşın mal alan" musiqili komediyasından bir neçə ariyanı mütləq ifa edirdi. Bu onun uşaqlıq illərinin xatirəsindən, atasının da vaxtı ilə arşın malçı olmasından irəli gəlirdi. O, uşaqlıq illərini xatırlayarkən söyləyirdi ki, bacı və qardaşımla Tiflisdəki böyük həyətimizdə "Arşın mal alan"ı səhnələşdirərdik. Bütün qonşu uşaqlar isə bizə əl çalardılar.

Üzeyir bəy 1944-cü ildə Rza Təhmasibin dəvəti ilə Rəşidin filarmoniyanın yay salonunda keçirilən konsertinə gəlir. Konsertdən sonra Üzeyir bəy qəti şəkildə bildirir ki, "Əsgər tapıldı, Məcidin oğlu bu rolda çəkiləcək". Üzeyir bəyin yaxın silahdaşı, onun irsinin araşdırıcısı və qoruyucusu mərhum Ramazan Xəlilov dəfələrlə bu mövzuda söhbətlərimiz zamanı təkrar-təkrar söyləyərdi ki, Tacir Əsgər obrazını Üzeyir bəy Məcid Behbudovun prototipi kimi yaratmışdı. Dahi bəstəkar hələ uşaqlıq illərində Şuşanın küçələrində "Ay arşın malı alan" - deyə gözəl səslə oxuyan yaraşıqlı gəncin səsinə valeh olmuşdu. Rəşid isə bu məsələyə münasibətini belə bildirmişdi: "...Həyatın çox qəribəlikləri var. Atam Məcid vaxtı ilə gənc yaşlarında Şuşanın küçələrini gəzə-gəzə zil gözəl səsi ilə oxuyaraq arşın malı satarmış. Tale elə gətirdi ki, mən də arşın malçı oldum. Ancaq bir fərqlə ki, mən Üzeyir bəyin yaratdığı Əsgər obrazında Azərbaycanın qədim küçələrini gəzərək arşın malı satırdım...".

Beləliklə, 1944-cü ildə "Arşın mal alan" filminin çəkilişlərinə başlanılır. Çəkilişlər zamanı Rəşid Behbudovla bağlı bu günə qədər çoxlarına məlum olmayan bir çox məqamları oxucularla bölüşmək istəyirik. Aydın məsələdir ki, Ermənistanda Rəşidin Bakıda kinofilmə çəkilməsinə çox böyük qısqanclıqla yanaşırdılar. Onlar hər vasitə ilə çəkilişlərə mane olmağa çalışırdılar. Demək olar ki, hər gün kinostudiyaya Ermənistandan teleqramlar vurulur və Rəşidi Yerevana çağırırdılar. Hətta Ermənistan Respublikasının rəhbər işçiləri həm kinostudiyaya, həm də Mərkəzi Komitəyə teleqramlar vuraraq Rəşiddən dövlət tədbirlərində iştirak etmək üçün təcili Yerevana gəlməsini tələb edirdilər. Eyni zamanda Bakıda bir çoxları kinostudiyaya zəng vuraraq öz etirazlarını bildirirdilər ki, məgər bizim öz Əsgərimiz yoxdur. Nəyə görə siz Bakıda öz Əsgərimiz dura-dura Ermənistandan aktyor dəvət edirsiniz. Əlbəttə ki, bütün bunlar çəkilişə öz təsirini göstərirdi. Ermənistanda Rəşidin Yerevana qayıtmadığını görəndə yeni məzmunlu teleqramlar vurmağa başlayırlar. İndi onlar müğənnini müxtəlif vasitələrlə şirnikləndirir, caz orkestrinin bir çox xarici ölkələrə dəvət aldığını yazırdılar. Rəşid bunların heç birinə əhəmiyyət vermədən çəkilişlərini davam etdirirdi. Mövzudan bir qədər qırağa çıxaraq daha bir maraqlı hadisəni qeyd etmk istəyirik. 40-cı illərin əvvəllərində dünyada çox məşhur olan Eddi Roznerin rəhbərliyi ilə əfsanəvi caz-orkestr Bakıya qastrol səfərinə gəlir. Təsadüf elə gətirir ki, həmin günlər A. Ayvazyanın rəhbərlik etdiyi Ermənistan dövlət caz orkestri də Bakıda qastrolda olur. Rəşidin ifasını dinləyən Eddi Rozner onun səsinə və sənətkarlığına heyran olur. Dünyaca məşhur sənətkar Rəşidə öz orkestri ilə birlikdə çıxış etməyi təklif edir. Lakin Ermənistan cazı buna razılıq vermir. Eddi Roznerin təkid və xahişləri heç bir nəticə vermir. Ermənistan caz orkestri bu təkliflərə son qoymaq üçün qastrol səfərini yarımçıq dayandıraraq Yerevana dönür.

Ermənistandan Rəşidin adına, kinostudiyaya, Mərkəzi Komitəyə vurulan teleqramlar haqqında M.C.Bağırova məlumat verilir. M.C.Bağırov Rəşidi yanına çağırır. Ölməz sənətkar bu hadisəni belə xatırlayır: "...Çəkilişlər zamanı mən köhnə "İnturist"də yaşayırdım. Hər dəfə Bakıya gələndə mən bu mehmanxanada qalırdım. Həmişə də 201-ci nömrədə. Bu çox gözəl lüks nömrə idi. Binanın küncündə yerləşirdi və orada gözəl bir royal var idi. Həmin gün çəkiliş yox idi. İstirahət edirdim. Axşamüstü idi. Geyinib şəhərə çıxmaq istəyirdim. Birdən qapım döyüldü. Açanda Hökumə Sultanovanı gördüm. Hökumə xanım İncəsənət işləri baş idarəsinin rəisi idi. (40-cı illərdə mədəniyyət nazirliyi yox idi. Nazirlər Sovetinin yanında incəsənət işləri baş idarəsi həmin funksiyanı yerinə yetirirdi - müəllif). Əslən Qarabağlı olan bu qadın çox mehriban, gülərüz idi. Bir qədər dolu bədəni heç də onun gözəl simasına xələl gətirmirdi. Həmişə gülümsəyən Hökumə xanım içəri girər-girməz çox əsəbi və narahat halda bildirdi ki, M.C.Bağırov məni yanına çağırır. Özü də təcili olaraq. Mən gəzməyə getməyə hazırlaşdığım üçün artıq geyinib-keçinmişdim. Ona görə də cavab verdim ki, mən hazıram. Buyurun gedək. Hökumə xanım altdan yuxarı məni süzdü və onun sifəti haldan hala düşdü. Hökumə xanımın dili tutulmuşdu. O gözlərinin hərəkəti ilə mənim əynimdəki geyimlərə işarə etdi. Geyimim doğrudan da o dövrdə hamını şoka sala biləcək bir halda idi. Açığını deyim ki, "Arşın mal alan" filminin çəkilişlərinə dəvət almazdan bir qədər əvvəl mən İrana qastrola getmişdim. Bu mənim İrana üçüncü səfərim idi. Həmin səfərdə biz çox böyük uğurlar qazanmışdıq. O dövrdə İranda Avropanın, Amerikanın ən qabaqcıl moda evlərinin satış mərkəzləri fəaliyyət göstərirdi. Mən də ən son dəbdə olan geyimlər alıb özümlə gətirmişdim. Hökumə xanım da əynimdəki həmin geyimləri görüb dəhşətə gəlmişdi. Əlbəttə ki, müharibə dövründə, bütün ölkənin uniforma geyindiyi bir dövrdə mən parpar parıldayan, uzunburun laklı ayaqqabı, dama-dama kostyum, rəngli qalstuk və s. geyinmişdim. Saçlarıma brialin çəkdiyimdən onlar alışıb yanırdı. Mən Hökumə xanıma bildirdim ki, mənim başqa geyimim yoxdur. Bunu eşidəndə onun sifəti, baxışları elə bir hal aldı ki, sanki Hökumə xanım mənimlə vidalaşırdı. Biz Mərkəzi Komitəyə gəldik. M.C.Bağırovun qəbul otağında 12-15 nəfər yüksək vəzifəli adamlar var idi. Biz içəri daxil olduq. Qəbul otağındakılar məni görcək məəttəl qaldılar. Hamı heyrətlə bir-birinə baxırdı. Qəbul otağına çox ağır bir sükut çökmüşdü. Hökumə xanım katibəyə yaxınlaşıb nə isə pıçıldadı. Katibə içəri keçdi və qayıdanda bildirdi ki, 3 dəqiqədən sonra məni qəbul edəcək. Mən təlaş içində idim. Qəbul otağındakılar da artıq heyrətlə yox, mənə məsum, yazıq baxışlarla baxırdılar. Aydın hiss edirdim ki, hamı mənə sonuncu dəfə gördükləri adam kimi baxırdılar və baxışları ilə mənə əlvida deyirlər. Nəhayət mən katibənin işarəsi ilə içəri keçdim. Uzun kabinetin o başında qoyulmuş stolun arxasında M.C.Bağırov əyləşmişdi. O, başını qaldırmadan eynəyinin üstündən mənə baxırdı. Vücudum tir-tir əsirdi. Onun arxasında əyləşdiyi stola yaxınlaşmalı idim. Bu 10-12 metrlik məsafə mənə dünyanın ən uzun məsafəsi kimi görünürdü. Ayaqlarımdan elə bil ağır daşlar asılmışdı, onlar sözümə baxmırdı. Bir təhər özümü ələ alıb stola yaxınlaşdım. M.C.Bağırov başını qaldırıb məni diqqətlə süzdü. Mən artıq taleyimlə barışmışdım. Fikirləşirdim ki, mənim də sonum gəlib çatdı. Birdən Bağırov: "kimin oğlusan" - deyə soruşdu. Mən cavab verdim ki, Məcid Behbudovun oğluyam. O, gözlərini qıyaraq "bizim xanəndə Məcidin oğlusan?" - sualını verdi. Mən bəli deməklə onun üzünə xoş bir təbəssüm qondu. Mənə oturmağa yer göstərdi. Atam haqqında xeyli söhbət etdik. Sonra M.C.Bağırov üzünü mənə tutaraq iradla dedi: "Sən azərbaycanlı oğlusan, Ermənistanda nə işin var. İnsan gərək öz vətənində yaşasın və öz xalqına xidmət eləsin. Sorağın bütün aləmə yayılıb, amma gedib Yerevanda işləyirsən. Sən Bakıda yaşamalısan". Sonra M.C.Bağırov söhbət əsnasında biləndə ki, mehmanxada yaşayıram, elə oradaca kiməsə göstəriş verdi ki, məni evlə təmin etsinlər. Görüşdən sonra o mənim çiynimi qucaqlayaraq qapıya qədər ötürdü...".

Bu hadisədən sonra Rəşid ömürlük olaraq taleyini Azərbaycana bağlayır. Ən maraqlısı budur ki, dünyanın bütün ölkələrini gəzən, Afrikadan Amerikaya, Avropadan Asiyaya qədər minlərlə şəhərlərdə doğma Azərbaycanın adını göylərə ucaldan sənətkar ömrünün sonuna qədər bir dəfə də olsun Ermənistana getməmişdi. Rəşid Behbudovun şəxsi arxivində Ermənistandan ən yüksək səviyyədə ona göndərilən dəvətnamələr bu günə qədər qorunur. Lakin sənətkar bu dəvətlərin heç birini qəbul etməmiş, hər dəfə də müxtəlif bəhanələrlə onlardan boyun qaçırmışdı.

1945-ci ildə "Arşın mal alan" filminin çəkilişi başa çatır. Filmi ilk olaraq Stalinin baxması üçün Moskvaya aparırlar. Stalin bir neçə dəfə filmə baxır və yaradıcı heyətin mükafatlandırılması üçün siyahı tərtib olunması haqqında göstəriş verir. Siyahı tərtib olunur və təsdiq etmək üçün Stalinə təqdim edilir. Stalin siyahıya baxandan sonra "Bəs o gözəl oğlanın adını niyə siyahıya salmamısınız. O ki, baş qəhrəmandır" - deyə sual edir. Bundan sonra siyahı yenidən tərtib olunur və Rəşid Behbudovun adı mükafat alanların sırasına daxil edilir. Beləliklə, 1945-ci ildə Üzeyir bəy, Rəşid Behbudov, Leyla Bədirbəyli (Cavanşirova), Rza Təhmasib və Əlisəttar Atakişiyev (quruluşçu operator) o dövrün ən yüksək mükafatı olan "Stalin mükafatı" alırlar.

Rəşid Behbudovun iştirakı ilə "Arşın mal alan" filmi qısa bir zamanda bütün dünyanı gəzir. Keçmiş SSRİ-də çəkilmiş heç bir film bu qədər şöhrət qazana bilməmişdir. 100-dən artıq ölkədə 80-ə yaxın dilə dublyaj edilmiş "Arşın mal alan" filmi dünyanın ən populyar və ən çox yayılmış filmlərindən biridir. Bu filmlə Rəşid Behbudov erası başlanır.

Görkəmli sənətkar sonralar öz xatirələrində bildirəcək: "...Hansı ölkəyə gedirdimsə görürdüm ki, "Arşın mal alan" məni qabaqlayıb və öz işini görüb. Bu ölkədə məni artıq köhnə bir dost kimi, öz doğma adamları kimi qəbul edirdilər..."

Şübhəsiz ki, "Arşın mal alan" filminin Azərbaycan mədəniyyətində oynadığı rolu xüsusi araşdırmaq gərəkdir. Bu əsər Azərbaycan mədəniyyətinin şöhrətini dünyaya yaymışdı. Eyni zamanda Rəşid Behbudovun da adı ölkədən-ölkəyə gəzir və dünya şöhrəti qazanırdı. Bir çox ölkədə onu hətta "Arşın mal alan" və yaxud "Rəşid mal alan" deyə çağırırdılar. Bu həm Rəşidin, həm də bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin çox böyük, misli görünməmiş qələbəsi idi.

Ümumxalq məhəbbətinin qazanılması

1946-cı ildə Rəşid Behbudov M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti kimi fəaliyətə başlayır. Onun pərəstişkarlarının sayı gün-gündən artır. Müxtəlif əmək kollektivlərindən müğənninin ünvanına müraciətlər daxil olur və onlar Rəşidi dinləmək arzusunda olduqlarını bildirirlər. Sənətkar heç bir müraciəti cavabsız qoymur və Bakının bütün mədəniyyət evlərində, klublarda, konsert zallarında öz sevimli pərəstişkarlarını sənəti ilə sevindirir. Müğənni bu illərdə gənc və çox istedadlı bəstəkar Tofiq Quliyevlə möhkəm yaradıcılıq ünsiyyətləri yaradır. Bu iki istedadın əməkdaşlığı nəticəsində Azərbaycan mahnısının klassik nümunələri yaranır. T.Quliyevin "Qafqaz ziyafəti", "Azərbaycan", "Neftçi mahnısı", "Züleyxa xanım" mahnıları Rəşidin ifasında nəinki Bakıda, Azərbaycanda, ümumiyyətlə bütün keçmiş SSRİ ərazisində ən populyar mahnılar idi. Bu illərdə Rəşid Behbudov görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Əmirovla da yaradıcılıq əlaqələri yaradır. Bəstəkar demək olar ki, özünün bütün vokal əsərlərini məhz Rəşid üçün yazır. 40-cı illərin ikinci yarısında bəstəkarın qələmindən çıxan "Gülüş", "Ulduz" romansları, "Sevdiyim yardır", "Azərbaycan elləri" mahnıları Rəşidin ifasında öz təkrarolunmaz həllini tapmışdır. Ümumiyyətlə, cəsarətlə deyə bilərik ki, Rəşidin 1944-cü ildə Azərbaycana köçməsi ilə bəstəkarlarımızın yaradıcılığında bir canlanma əmələ gəldi. O dövrdə T.Quliyev, F.Əmirov, S.Rüstəmov, C.Cahangirov, A.Babayev, S.Ələsgərov və başqaları bir-birindən gözəl mahnılar yazaraq müğənniyə təqdim edirdilər. Rəşid bu mahnıları qeyri-adi ustalıqla ifa edərək onları nəinki Azərbaycan dinləyicilərinə, eyni zamanda dünyanın 6/1-ni təşkil edən keçmiş SSRİ məkanında yaşayan milyonlarla dinləyiciyə sevdirirdi. Onun oxuduğu bütün əsərlər qısa bir zamanda ümumxalq məhəbbəti qazanırdı. Ona görə də bəstəkarlar məhz bundan həvəslənib bir-birindən gözəl, məhz Rəşidin ifası üçün nəzərdə tutulan mahnılar yaradırdılar. Eyni zamanda yalnız Azərbaycan bəstəkarları deyil, digər respublikaların da sənətkarları Rəşidin bənzərsiz səsindən, ifa manerasından, qeyri-adi istedadından ilhamlanaraq yeni-yeni əsərlər yazır və onları müğənniyə təqdim edirdilər. T. Xrennikov, V. Makarov, İ. Dunayevski, A. Ostrovski, A. Novikov, V. Dolidze kimi tanınmış sovet bəstəkarları Rəşidlə yaradıcılıq əlaqələri yaratmağa çalışırlar. V. Dölidzenin "Malçik iz Karabaxa" (Qarabağlı oğlan) mahnısı xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu mahnı müharibədən sonrakı illərdə keçmiş SSRİ-də ən məşhur və ən populyar mahnı idi. Sənətkarın həyat yoldaşı Ceyran xanımın söylədiyinə görə, bu mahnı Rəşidin təklifi ilə yazılmışdı. O mahnının mövzusunu da özü fikirləşib taparaq sonra bəstəkara sifariş vermişdir. Hətta mahnını Rəşid özünün avtobioqrafik mahnısı adlandırırmış.

Müğənninin populyarlığı o həddə çatmışdı ki, artıq keçmiş SSRİ-nin bütün şəhərlərindən, əmək kollektivlərindən onun ünvanına teleqramlar gəlirdi və minlərlə, on minlərlə dinləyici onu görmək, yaxından eşitmək arzusunda olduqlarını bildirirdilər. Rəşid Moskva, Leninqrad, Kiyev, Ural, Kuzbas, Donetsk, Xarkov, Rostov və başqa iri şəhərlərdə müvəffəqiyyətlə çıxış edir və doğma Azərbaycan mədəniyyətini şöhrətləndirirdi. O, Moskvada keçirilən bütün dövlət tədbirlərinin 1 nömrəli iştirakçısı kimi tez-tez SSRİ-nin paytaxtına getməli olur. Sənətkarın şəxsi arxivində sayı-hesabı bilinməyən miqdarda əmək kollektivlərindən, Rusiyanın, Ukraynanın iri şəhərlərindən giley dolu məktublar qorunur. O məktublarda insanlar müğənninin onların şəhərlərinə konsert vermək üçün nə zaman gələcəyini soruşurdular. Əlbəttə ki, Rəşid imkan daxilində ona müraciət edən insanların arzularını yerinə yetirməyə çalışırdı. 1946-cı il sentyabrın 5-də "Komsomolskaya pravda" qəzetinin redaksiyasında qəzetin əməkdaşları ilə keçirilən görüş, Altay taxılçıları ilə, Kuzbas şaxtaçıları ilə, Ural mədənçiləri ilə, Leninqrad blokadası zamanı şücaət göstərən şəhər zəhmətkeşləri ilə, Moskvada İttifaq evinin sütunlu zalında müharibə qəhrəmanları ilə olan görüşlər məhz dinləyicilərin xahişi ilə keçirilən görüşlər idi.

Belə görüşlərdən birini xüsusilə qeyd etmək istərdik. 1946-cı ildə məşhur estrada ulduzu Leonid Utyosov Rəşid Behbudovu öz tanınmış caz orkestri ilə birgə çıxış etməyə dəvət edir. Moskvaya yollanan müğənni bu təklifə görə ustad sənətkara minnətdarlığını bildirir. Eyni zamanda o, L.Utyosovun orkestri ilə qısa bir zamanda maraqlı proqram hazırlayır və həmin proqramla keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərində konsertlər verir. Belə konsertlərdən biri Leninqradda, M.Qorki adına mərkəzi mədəniyyət evinin möhtəşəm salonunda keçirilir. Bu yaxınlarda həmin konsertdən yazılmış lent yazısını əldə etmək bizə nəsib oldu. Lakin həddi-hüdudu olmayan sevincimiz çox da uzun sürmədi. Leninqraddakı konsertin lent yazısı saxlanan, üzərində "L.Utyosovun caz orkestri ilə mənim konsertim. 1946-cı il. Leninqrad. M.Qorki adına mərkəzi mədəniyyət evi" - sözləri yazılmış qutunu açarkən dəhşətə gəldik. Qutunun içindəki maqnit lenti tamamilə sıradan çıxmış və ovularaq qırıq-qırıq olmuşdu. Dövlət mahnı teatrında zibil tullantısı kimi saxlanılan bu nadir, unikal lent yazısını heç cür bərpa edə bilmədik. Çünki həmin lent "mədəniyyətimizin qoruyucuları" tərəfindən bərpası mümkün olmayan hala salınmışdı.

L.Utyosovun çoxsaylı xahişlərinə baxmayaraq Rəşid ustad sənətkarın onun caz orkestrində həmişəlik çıxış etmək təklifini qəbul etmir və yenidən Bakıya qayıdır.

Müğənninin daha bir görüşünü qeyd etmək istərdik. 1948-ci ildə Rəşid Saratov şəhərinə qastrola gedir. Burda o şəhərin müxtəlif konsert salonlarında, əmək müəssisələrində konsertlər verir. Ən sonda isə o hərbi qospitalda konsert verir. Çünki bir qədər bundan əvvəl o qospitalda müalicə olunanlardan aşağıdakı məzmunda bir məktub alır. (Bu məktub sənətkarın arxivində qorunur): "Yoldaş Behbudov, biz 400 nəfər Böyük Vətən Müharibəsinin əlilləri, keçmiş Sovet ordusunun döyüşçüləri, İkinci dünya müharibəsində yaralanmış və hal-hazırda Saratov qospitalında müalicə olunuruq. Biz Sizin sənətinizi yüksək qiymətləndiririk və Sizinlə şəxsən görüşmək arzusundayıq".

Beləliklə, qısa bir zaman ərzində Rəşid Behbudov milyonların kumirinə çevrilir və ümumxalq məhəbbəti qazanır. O heç nədən çəkinmədən istənilən şəraitsizlikdə belə öz dinləyiciləri ilə görüşlərdən yayınmır, əksinə, istər tarlalarda, istər şaxtalarda, zavod və fabriklərdə, harda olursa olsun pərəstişkarlarını sevindirməyə çalışır.

(Ardı var)