IX yüzilliyin görkəmli el sənətkarı Göyçəli aşıq Musa da eyni ovqat üstündə məşhur "Nə günahı telli sazın?" - gəraylısını söyləmişdir. Dillər əzbəri olan bu şerdə sazın-sözün bakirəliyinə; saflığına bəraətlə yanaşı, ona hücum eləyənlərə qarşı ədalətli ittiham da var:

Yoldan çıxıb yolun azmır,
İblis kimi ara pozmur.
Molla kimi cadu yazmır,
Nə günahı telli sazın?..

Musa vəsfin söylər saza,
Ruh verir gəlinə, qıza.
Oxşamır o şeyidbaza,
Nə günahı telli sazın?¹

Hər iki şerdə mənfi məzmunlu "şeytan əməli" iddiasına qarşı dayanıldığı və "şeytan kəlməsinin xüsusi şəkildə vurğulandığı (müqayisə et: "Şeytan bunun nerəsində? və "Oxşamır o şeyidbaza"...) göz qabağındadır.

Qaragüruhçu zehniyyətin qopuz-saz ənənəsinə qarşı çıxmasına, dərin köklərə malik olan bu qədim duyum və düşüncə sistemini müxtəlif istiqamətli təqib və təzyiqlərə məruz qoymasına baxmayaraq türk həyat tərzi Qafqaz, İran və Anadoluda öz tarixi kələnəyini qorumuşdur. Belə ki, qopuz və saza ruhlar dünyası ilə bağlı müqəddəs-sehrli alətlər kimi baxıldığından, islamiyyətin bütün zamanlarında həmin musiqi aləti evin-ocağın yuxarı başında yer almışdır. Azərbaycan aşıqları bu gün də sazı evin başucunda divardan asırlar. Eyni vəziyyət Anadoluda da müşayiət olunur: "Anadoluda sazın yeri ozanın başucudur. Ozanın yataq başıdır. Ozanın və yatağın başına, adətə, Kurani-Kərim türündən qutsal (müqəddəs - M. Q.) şeylər asılıdır. Bir ozana ən böyük həqarət və bəddua: "Sazını ayaq altına asalar" - sözüdür"² .

Qopuzun ruhlar dünyası, ilahi aləmlə bağlılığı yerinə yetirdiyi tarixi funksiyalardan görünür. O hər şeydən əvvəl qam-baxşı və ozanın mərasim icrasında istifadə etdiyi müqəddəs alətdir. Bu səbəbdən də əski çağlarda qopuz və onun musiqisinə əyləncədən daha çox ibadət vasitəsi kimi baxılmışdır.

"Qam-baxşı və ozanlar hər türlü havayı ibadət ödər kimi çalırmışlar"³ . Xəstəni sağaltmaq istərkən və ya qaranlıq bir məsələ ilə bağlı baxılacaq etməyə hazırlaşarkən altay qamlarının və qırğız baxşılarının mərasim icrasına qopuza üz tutan alqış-dualarla, yalvarışlarla başlamaları və buna bir statik ənənə kimi dəqiqliyi ilə əməl etmələri həmin prosesin prosesin-qopuz qarşısındakı alqış-dua, yalvarış mərhələsinin xüsusi ibadət tipi olduğunu göstərir⁴ . Deyəsən, qopuz və onun musiqisinə ibadət kimi baxıldığının əlamətidir ki, qopuz çalmaq qədim türk cəmiyyətində hamının yerinə yetirməli olduğu normativ bir ənənə şəklində qəbul edilmişdir. "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı mənzərədən aydın olur ki, oğuzlarda qopuzu demək olar ki, hamı çala bilir. Qazan xan, Dirsə xan, Beyrək, Səkrək, Əkrək, Qanturalı və onun qırx yoldaşının qopuz çalması dastanın müxtəlif boylarında təsvir olunur. Tarix qaynaqlarının verdiyi məlumatdan bəlli olur ki, IX-X yüzilliklərdə qur türkmənləri hətta çöldə gəzərkən və səfərə yollanarkən də musiqi alətlərini (yəqin ki, qopuzu) yanlarında saxlayırmışlar⁵ . Görkəmli Qazax alimi A. Jubanovun verdiyi məlumata görə, ta qədim çağlardan iyirminci yüzilliyin ortalarına qədər qazaxlarda nadir hallarda elə bir yurda (ev-çadıra) rast gəlirdin ki, onun divarından ikisimli dombra (qopuzun variantı) asılmasın⁶ .

Bu cəhətin oğuzlarda da müşahidə olunması onu göstərir ki, musiqi alətinə türk etnoslarının əksəriyyəti eyni münasibət bəsləmişdir. Etnosun kütləvi şəkildə musiqi aləti (qopuz) saxlaması və onu öz yanında gəzdirməsi ruhlar aləminin təmsilçisinə ibadət etməklə (qopuz çalmaqla) onların nəzər-diqqətini öz üzərində saxlamaq məqsədi daşımışdır. Bahadırların yaraq-silahla bərabər musiqi aləti də götürmələri etik norma kimi Dədə Qorqud qəhrəmanlarının səfərlərində açıq şəkildə ortaya çıxır. Əslində Koroğlunun qılınc-qalxanla yanaşı sazla da gəzib-dolanması həmin ənənənin davamıdır. Bahadır və qopuz münasibətlərinin mifoloji-estetik səciyyəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"un "Qanlı qoca oğlu Qanturalı" boyunda daha qabarıqdır. Sevgilisi Selcan Xatun naminə ağır sınaqlardan keçməli olan Qanturalı hər sınaq mərhələsindən öncə deyir: "Hey, qırq eşüm, qürq yoldaşım, niyə ağlarsız? Quruluca qopuzım götürün, ökün məni"⁷ . Qırx yoldaş qopuz çalaraq onu öyür və qoşdururlar. Bundan sonra Qanturalı növbə ilə vəhşi buğanı, aslanı və qızmış dəvəni öldürüb bütün sınaqlardan üzü ağ çıxır. Bahadırın öz qopuzuyla öyünməsi iki keyfiyyəti çəmləşdirir:

a) musiqi və coşdurucu sözlər (onların həm də alqış - dua səciyyəsi var (estetik vəsaitdir: bahadırın əhvalını yüksəldir, ondan qələbə ovqatı yaradır.

b) qopuzun magik gücə malik olması, Dədə Qorqudla, ruhlar aləmi ilə bağlılığı bu ağır sınaq məqamında xilaskar - qoruyucu funksiyası yerinə yetirir. Qopuz vasitəsi ilə qoruyucu-xilaskar, həm də qüvvətverici ruhlar köməyə çağırılmış olur.

Qopuzun magik gücə malik olması, güc-qüvvət bəxş etməsi, uğur, bərəkət, xeyir, qələbə gətirməsi türk mühitindən kənarda-qonşuluqdakı yabançılar arasında da qəbul edilmişdir. Qazan xanı həbs edən kafirlər onu bir şərtlə azad etməyə razılıq verirlər ki, oğuz bahadırı qopuz çalıb onları tərifləsin, oğuzu sındırsın. Qazan xan qopuzu əlinə alıb tamamilə tərsinə hərəkət edir: özünü və oğuzu öyür, kafiri alçaldır, sındırır. Burada qopuzun qeyri-adi musiqi aləti kimi yad etnik mühit tərəfindən də etirafı son dərəcə qiymətlidir. Çünki bu etiraf qopuzun tədricən həmin mühitdə də yayılacağına perspektiv zəmin hazırlayır. Həqiqətdə də qopuz və onun təmsil etdiyi sənət dünyasının türk çevrəsinin qonşuluğundakı yabançı mühitlər tərəfindən mənimsənilməsi gerçək bir mədəni-tarixi prosesə çevrilmişdir⁸ .

Qopuzun yayılma coğrafiyasını izləyən görkəmli araşdırıcı Əhməd Cəfəroğlu onun yabançı etnik mühitlərdə tutduğu mövqeyin miqyas genişliyindən söz açarkən çox böyük hüquqları göz önünə gətirir: "Türk xalq şerlərini və zəfərlərini tərənnüm edən qopuzun hun türklərinin dövründən etibarən macarlar, çexlər, polyaklar, litvalılar, almanlar, ruslar, ukraynalılar, finlər, Afrikada yaşayan yerli əhali və nəhayət bütün Balkan millətləri tərəfindən mənimsənilməsi və istifadə olunması iddia edilən təsiri bütün gücüylə göstərməkdədir"⁹ .

Qopuz etnoqrafik mərasimlərin icrasında - toy-düyün, şadlıq yığnaqlarında da istifadə olunan musiqi alətidir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da "Dədə Qorqud qəlübən şadlıq çaldı" - cümləsini dəfələrlə (demək olar ki, bütün boyların sonunda) təkrarlanması xoş əhvallı məclislərin coşğun qopuz havalarıyla süsləndiyindən xəbər verir. Qopuz havalarında rəqs ahəngi və oynaq ritmlər də mühüm yer tutmuşdur. Qopuz havasına rəqs etməyin mümkünlüyü Bamsı Beyrəyin "ərə varan qız qalqa, qol saluban oynayan, mən qopuz çalam"¹⁰ - istəyindən də bəlli olur. Qopuzun oynaq ritmli, qan qaynadan, ilhamlandırıcı havalarından yalnız birinin adı "Kitabi-Dədə Qorqud"da xatırlanır: "Qanturalıyla qızı götürüb gərdəkə qoydılar. Ozan gəldi, yelətmə çaldı"¹¹ . "Yelətmə"- yelləndilmə, həvəsləndirmə, coşdurma məzmunu verir. Bu havanın gəlinköçürmə, yaxud da gəlin gərdəyə salma mərasimində çalındığını güman etmək olar. Ola da bilər ki, "Atlandırma" (Vağzalı") rəqsinin melodiyası qopuzun "Yelətmə" havasından gəlir.

"Qopuz" adı ilkin ibtidai mərhələdə türk arealında ümumiyyətlə musiqi aləti məfhumunu ifadə etmişdir. Dağıstanda yaşayan poğaylar arasında bu tarixi təsəvvür bu günün özündə də qalmaqdadır. Noğaylar xalq musiqi alətlərinin hamısını "qomus" adlandırırlar. Bundan əlavə, qazaxların simli musiqi alətindən başqa bir sıra ağızla çalınan nəfəsli alətləri "qopuz" ("ağız qomusu") adıyla çağırması da məhz həmin səbəbdəndir¹² . Əski mifik təsəvvürə görə, musiqi ilahi aləmlə, ruhlar dünyası ilə bağlı olduğundan təbii ki, musiqi alətinə verilən adda tarixi-semantik məzmunun müəyyən cizgiləri əks olunmalıydı. Bu mənada "qopuz" adı bir qədər mürəkkəbləşmiş tərkib kimi götürülməlidir. "Qop"-"üz" hissələrindən ibarət olan birinci tərəfi, yəni "qop" komponenti ucalıq, yüksəklik, müqəddəslik anlamı verir. Ən uca, yüksək dağa "Qaf dağı" deyilməsi də "qop"- "qab"-"qaf" sözünün qədim türkcədə ucalıq, yüksəklik, göylər-ruhlar aləminə, Tanrı dünyasına yaxınlıq məzmunu əks etdirdiyini göstərib. "Üz" və ya "öz" komponentinin isə qədim türkcədə nəğmə, musiqi, avazlı səs bildirdiyini nəzərə alsaq, onda qopuzun ucalıqla, göylər - ruhlar aləmiylə, müqəddəs Tanrı dünyası ilə bağlı musiqilər, avazlı, ahəngli sehrli-melodik səslər toplusu anlamı verdiyi qənaətinə gəlmək olar. Deməli, ibtidai təsəvvür musiqi ilahi aləmə, ruhlar dünyası ilə bağlı olan sehrli-melodik səslərin (musiqilərin) toplusunu özündə cəmləşdirən magik vasitə saymış və ona ilkin ibtidai mərhələdə yerinə yetirdiyi funksiyasına və tarixi-semantik məzmununa uyğun olaraq "Qopuz" adı verilmişdir.

Ozan sənətinin səyyar səciyyə kəsb etdiyini nəzərə alaraq qopuzun bir musiqi aləti kimi quruluş baxımından dinamikliyə - hərəkət və yürüşə uyğun bir formada olması təsəvvürünə gəlmək mümkündür. Konkret şərhə keçməzdən öncə belə bir tarixi həqiqəti xatırladaq ki, mənbələrdə qopuzun iki tipi qeyd olunur:

1. Kamança şəkildə olan qopuz.

2. Hazırkı saz qəlibinin ibtidai formasını xatırladan qopuz.

Kamança şəklində olan qopuz oğuzlara məxsus deyildir. "usk kiyaq" və "temir komuz" adlarıyla da tanınan bu qopuz növü əsasən xakaslar, şorlar, qırğız və qazaxlar arasında yayılmışdır¹³ .

Maraqlıdır ki, həmin ərazilərdə kamançaya bənzər qopuzla yanaşı sazabənzər qopuzdan da istifadə olunmuşdur¹⁴ . Görünür, bu qopuz növlərinin hərəsinin özünəməxsus tarixi funksiyaları vardır. Deyəsən, kamançaya bənzər qopuzlar yalnız mifoloji mərasimlərdə - baxıcılıq, qamlama proseslərində çalınmışdır. Atlı həyat tərzi üçün istifadəsi imkansız olan bu musiqi aləti dinamik türk etnoqrafik mərasimlərində, xüsusən də yürüşlərdə əl vermədiyindən, geniş yayılmışdır.

Oğuzlara məxsus olan sazabənzər qopuz həyat tərzinin tələbinə uyğun çevik biçimə və xırda ölçülərə malikdir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da tez-tez xatırlanan "qolça qopuz" ifadəsindən də göründüyü kimi qopuz təqribən qolçadır, yəni ki, qol boydadır. Bundan əlavə dastanın oğuz bahadırı Qanturalıya həsr olunmuş boyunda "qolça qopuz"la yanaşı "quruluca qopuz" və "alca qopuz" ifadələri də işlədilmişdir: "Quruluca qopuzım götürün, ökün məni..." "Mərə, alça qopuzum ələ alın, məni ökün"¹⁵ . Bəlkə də dastanın ayrı-ayrı məqamlarında rast gəlinsəydi, bu ifadələrə əsasən "quruluca qopuz", "qorça qopuz" və "alça qopuz"un qopuz növləri olduğu öümanına düşmək olardı. Lakin nəzərə alanda ki, hər üç ifadə eyni qəhrəman (Qanturalı) tərəfindən öz qopuzuna aid söylənir, onda bu deyimlərin ayrı-ayrı məqamlarda təsvir elementi funksiyası daşıdığına şübhə yeri qalmır. "Quruluca qopuz" olsun ki, "qurulmuş, köklənmiş qopuz" anlamındadır. Bununla belə, "quruluca" sözü bəzəkli, yaraşıqlı, səliqəli məzmunu da verə bilir. Müqayisə üçün, "qurulu ev", "qurulu otaq" ifadələri xalq arasında yaraşıqlı, səliqə səhmanlı ev, otaq mənasında işlənir. Ehtimal ki, "quruluca qopuz" ifadəsi də "qurulu qopuz" şəklindədir. "Quruluca" oxşama, əzizləmə tərzində olan bir söylənişdir. Bəzəkli, yaraşıqlı məzmununu əzizləmə tərzində çatdıran "alca qopuz ifadəsi də bu baxımdan "quruluca qopuz"un eynidir. Hər iki deyimin təsvir elementi - "quruluca" və "alça" sözləri qopuzun yaraşıqlı bəzəkli görkəmə malik musiqi aləti olduğunu əks etdirir. Qopuzun icad olunması ilə bağlı mifoloji rəvayətlərdən də aydındır ki, o, hər ağacdan düzəldilə bilməz. Türk mədəniyyət tarixinin görkəmli araşdırıcısı Bahəddin Ökəl qopuz düzəltmək üçün istifadə edilən ağacların mifoloji dünyagörüşdə əsasən sakral məzmun daşıdığını müəyyənləşdirmişdir. Böyük alim türk etnosunun yayıldığı coğrafi ərazilərdəki qopuz düzəldilən həmin ağaclardan bir qismini dəqiqləşdirmişdir: cam (qaraqay), ceviz, tut, ardıc, sədir ağacı və s.¹⁶ . Ən qədim çağlarda qopuzun telləri at quyruğunun tükündən - qıldan düzəldilmişdir¹⁷ . Girişdən pərdə bağlamaq ənənəsi uzun müddət davam etmişdir. At qılını sonralar ipək tellər və metal simlər əvəz etsə də, giriş uzun zaman qopuza, daha sonra isə saza pərdə bağlamaq üçün istifadə edilən əsas vasitə olmuşdur. İyirminci yüzilliyin ortalarına qədər Azərbaycan sazbəndlərinin əksəriyyəti sazın pərdəsini girişdən düzəldirdilər.

Tarix və folklor qaynaqları qədim türk qopuzlarının əsasən iki və üç telli olduğunu göstərir¹⁸ . Sibir-Altay, Ğralboyu, Cin-Ğyğur və Türküstan ərazilərindəki qopuzların/eləcə də onların əvəzediciləri olan tanbur və dombraların) sim düzülüşündə ikisimlilik ənənəsi indi də gözlənilir¹⁹ . Türkmən dutarları adından da göründüyü kimi, tarixən iki simli musiqi aləti olmuşdur. Sonrakı təkamül mərhələlərində onun simlərinin sayı və üç telli olmasını mifoloji-semantik mahiyyətdə olan bir məsələ hesab etmək mümkündür.

Bəllidir ki, qam-şaman təsəvvür sisteminə görə üç aləm mövcuddur: 1) göylər aləmi; 2) yer aləmi; 3) yeraltı aləm²⁰ . Bu üç aləmin ikisində - göylər aləmində və yeraltı dünyada olan ruhlar mifoloji mərasimlərin diqqət mərkəzində daha çox dururdu. Mifoloji mərasim aləti - qədim qopuz həmin aləmlərlə əlaqə yarada bilən (bəzən isə onları təmsil edən) vasitə kimi düşünüldüyündən, əski mifik təsəvvürə görə iki telli qopuzun tellərindən biri göylər aləminin, digəri isə yeraltı aləmin ruhları ilə bağlıdır. Üç telli qopuzlara gəlincə isə, belə güman etmək olar ki, görünür, bəzi tayfaların (o cümlədən də oğuzların) qam-şamları hər üç aləmi özlərinin təsir dairəsində saxlamaq istəmiş və bu məqsədlə də qopuzun üç telli olmasını zəruri saymışlar. Sibir-Altay və Türküstanda iki telli qopuzla yanaşı üç telli qopuzun da müəyyən yer alması həmin mifoloji təsəvvürlə bağlı olmalıdır²¹ . İndinin özündə də Qırğızıstanın şimal bölgəsindəki baxşılar qamlama mərasimlərində yalnız üçsimli qopuzlardan istifadə edirlər²² .

Qafqaz, İran və Anadoluda da qopuzun əsasən üçsimli tarixi mövcudluğu mülahizəsini yürütmək üçün müəyyən əsaslar vardır. Bu bölgələrin etnik yaddaşında yaşayan "üç telli sazını sinəsinin üstünə aldı" - ənənəvi folklor qəlibi və "saçından üç tel ayırdı, basdı bağrına, görək nə dedi"- poetik təsəvvürü də etnosun qədim musiqi alətinin üç telli olmasından irəli gəlir.

Musiqi alətinin telində ruhun əks olunması barədəki mifoloji təsəvvürün izlərinə "Aşıq Qərib" dastanında da təsadüf olunur. Belə ki, Qərib uzaq səfərə çıxanda sazını divardan asıb ana və bacısına bildirir ki, nə vaxt sazımın simi öz-özünə qırılsa, onda bilin ki, mənim başıma qəziyyə gəlib, daha salamat deyiləm. Musiqi alətinin teli - sazın simi ruhlar dünyası ilə bağlı olduğu üçün folklor təfəkkürünə görə uzaq səfərdə olan Qəribin taleyindən xəbər gətirə bilir. Nəzərə alaq ki, Qərib haqq aşığıdır, tanrı vergisinə sahibdir və bu səbəbdən də ilahi aləmlə əlaqəlidir. Əski çağların qam-şamanıyla orta əsrlərin haqq aşığı arasında elə bir prinsipial fərq olmadığından (onların hər ikisi aləmlə, ruhlar dünyası ilə əlaqəlidir) musiqi alətinin teli barədəki ilkin mifoloji təsəvvür qam-ozan-baxşı-aşıq ardıcıllığının bütün mərhələlərində eyni statusa malikdir. Gətirilmiş misaldan da göründüyü kimi, qopuz tellərinin ruhlar aləmi ilə bağlılığı barədəki mifik qənaət daha sonra sazın siminə də adlamışdır.

Sənətin tarixi mənzərəsi göstərir ki, qopuz ayrı-ayrı bölgələrdə bir sıra digər adlar da qazanmışdır. Vunlardan ən çox yayılanı tanbur və onun çeşidli variantlarıdır: tambur, dombra, domrik və s. Qazax və özbəklər arasında daha çox yayılmış bu ada Qafqaz və Anadoluda da qismən təsadüf olunur. Azərbaycanın Qax-Zaqatala-Valakən bölgəsində tanburdan bir musiqi aləti kimi indi də istifadə edilir. Bu regionun bayatı örnəklərində tanbur adının fəal işləkliyi də onun həmin çevrənin folklor həyatında xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsindən irəli gəlir:

Tanbur çaldım sinədə,
Beş il qaldım binədə.
Beş il də indən qalsam,
Unutmaram yenə də.
Tanburun beş bəndinə,
Oğlan gedər kəndinə.
Bir allah kömək olsun
İkimizin dərdinə.
Tanburun teli uzun,
Şantalar düzüm-düzüm.
Bir bu yana baxsana,
Ay mənim ala gözlüm²³ .

Maraqlıdır ki, qazax və özbək dombraları, Ğralboyu tamburaları əsasən ikisimli olduğu halda, Azərbaycan və Anadolu ərazisindəki tanbur üç simlidir. Bu, Qafqaz-Anadolu qopuzunun üç telli olması qənaətini qüvvətləndirən bir dəlildir. Qopuzla yanaşı tambur adının işlənməsi və sonradan bu adın üstünlüyü ələ alması aşağıdakı səbəblə bağlı ola bilər: qopuz qam-şam mərasimlərində istifadə olunan mühüm vasitələrdən biri olduğu üçün islam dünyagörüşü türk mənəviyyatına daxil olduqdan sonra qam-şaman kompleksinin bütün ünsürlərini, o sıradan da musiqi alətini sıxışdırmışdır. Belə vəziyyətdə qopuzun dar çərçivədə - hansısa bir tayfa daxilində mövcud olan məhəlli adlarından birini fəallaşdırmaq, irəli çıxarmaq və "qopuz" adını arxa plana keçirmək zərurəti doğmuşdur. Görünür, "tambur" belə məhəlli səciyyə daşıyan adlardan biri olmuş və "qopuz" adını kölgələyərək diqqəti onun üzərindəki təzyiqindən müəyyən qədər yayındıra bilmişdir²⁴ . Türkmənlərin qopuzu sonradan "dütar" adlandırmaları da elə bu səbəbdəndir. Orta əsrlərdə gedən bu əvəzlənmələrdən sonra "qopuz" adı əsasən mifoloji mərasim icraçılarına - baxıcı, bakşı, qam və oyuna məxsus musiqi aləti üzərində qalmışdır.

Qədim türk mədəni mühitində qopuz çalan sənətkarlara istifadə etdikləri musiqi alətinə uyğun olaraq "qopuzçu" adı da verilmişdir. "Manas", "Sametay", və "Seytək" kimi dərin etnik-mədəni yaddaş, sisteminə malik dastanlarda "qopuzçu" sözünə sənətkar statusunda tez-tez rast gəlindiyindən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu söz hətta ad-titul səviyyəsində işlənmişdir²⁵ . Qopuzçu (qopuzda çalıb-çağıran) ad-titulu türk xalqlarının böyük əksəriyyətində "ozan" və "baxşı"nın müştərək əvəzedicisi kimi onlarla birlikdə fəaliyyət göstərmişdir²⁶ . "Qopuzçu"nun ümumtürk arealındakı fəal işləkliyinin əlamətidir ki, bu ad qonşu mədəniyyət çevrələrinə də nüfuz edə bilmişdir. Ukrayna və Polşa xalqlarının folklor sənətkarına - musiqiçi - söyləyicilərə verdikləri "kobzar" adı türk etnik-mədəni yyətindən gələn "qopuzçu"nun birbaşa təsirindən meydana gəlmişdir. "Qopuz-ər" birləşməsində yaranmış "kobzar" qopuz çalan ər, qopuz çalan adam mənasını əks etdirir ki, bu da qopuzçunun demək olar ki, eynidir. Burada adın leksik anlamı və qrammatik quruluşu türk dili və düşüncə tərzinə o qədər uyğundur ki, əslində dərin araşdırma aramadan da bunu sezmək mümkündür. "Kobzar" ad-titulunun kənar etnik mühitdə geniş yayılması və yaşaması onun öz doğma mühitini təkrar etmişdir. Orta çağlarda "ozan" və "qopuzçu" adlarıyla yanaşı "mütrüb" adı da bir sıra hallarda qopuz çalıb oxuyan sənətkar anlamında işlənmişdir. Ozanlara əsasən İran mədəniyyət çevrəsində "mütrüb" adı verilmişdir. "Əyləndirən, könül açan" məzmunu verən ərəb mənşəli bu söz XVI yüzilliyin ortalarına qədər müsbət səciyyədə işlənmişdir. Məhəmməd Füzulinin "Yeddi cam" məsnəvisində də mütrübün bir sənətkar kimi müsbət obrazı yaradılmışdır.

"Mütrüb" adının mənfi çalar qazanması yəqin ki, ozanın sığışdırılıb gözdən salınması prosesiylə üst-üstə düşür və bu hadisə zaman etibari ilə on altıncı yüzilliyin ikinci yarısı ilə on yeddinci yüzilliyin əvvəlləri arasına uyğun Ozan sənəti özünün çoxəsirlik fəaliyyəti boyunca çaxsaylı mədəni-estetik hadisələrlə qarşılaşmış, yaxın və uyğun sənət sahələri ilə müxtəlif səviyyəli əlaqə və faydagötürmə münasibətlərində olmuşdur. Bu baxımdan zəngin və çoxşaxəli mənəvi-estetik şəbəkəyə malik olan baxşı və ozan-aşıq münasibətlərinin aydınlaşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan aşıqları və el şairləri. İki cilddə, 1 s., (tərtib edəni Ə. Axundov), Bakı, "Elm", 1983, s. 339.

2. Y. K. Kalafat. Keçmişdən günümüzə türk xalq inanclarında "işık". Milli folklor dərgisi. 20-ci say, Ankara, 1993, s. 33.

3. B. Ögel. Türk kültür tarixinə giriş. IX s., s. 40.

4. Orada, s. 104-105.

5. M. Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları, s. 186.

6. .. . -, . .., 1958, . 18.

7. KDQ, s. 88.

8. İ. Kafesoğlu. Türk milli kültürü. İstanbul, Boğazıçı yayınlar.

9. Ə. Səfəroğlu. Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri. İstanbul, 1940, s. 25.

10. KDQ, s. 64.

11. KDQ, s. 90.

12. ... , . 135.

13. ... , . 166.

14. KDQ, s. 88.

15. B. Ökel, Türk kültür tarixinə giriş. IX s., s. 106-107.

16. Orada, s. 24, 100.

17. ... - . . 305.

18. .., ... . ., .., 1974. . 24.

19. .. . , . 55.

20. .. . - , . 315.

21. .. . - , . 315.

22. Nümunələri Azərbaycan EA Şəki Elm Mərkəzinin əməkdaşı Əli Süleymanov Zaqatala rayonunun kəndlərindən toplamışdır.

23. Bununla belə, Türküstanın özündə-qazaxlarda da üç simli, on iki - on dörd pərdəli dombralar vardır. Bax: F. Karamatov. Ğzbekskal dombraval muzıka. Taşkent, Qospolizdat, 1962, s. 7.

24. Qopuzun kənar etnik mühitlərə təsiri eynilə tanbur-dombra üçün də səciyyəvidir. Dombranın slavyanlara adlaması, xüsusən də ruslarda ənənəvi musiqi alətinə çevrilməsi tarixi gerçəklidir. Bunu rus dombralarının qazax, qırğız və türkmən dombralarından demək olar ki, fərqlənməyən quruluşu və çalğı tərzi də açıq şəkildə təsdiqləyir. Bax: A. Eöbakgv. Nomökx nogıdojz, n. 19.

25. .. . "" , . 318.

26. Qeyd: Bəzən folklor sənətkarının adı - "ozan" musiqi alətinə adlamış, onun istifadə etdiyi musiqi aləti də "ozan" adlanmış. Bu zaman "ozan" "qopuz"un əvəzedicisi kimi çıxış etmiş, və folklor sənətkarına da "ozançı" ad-titulu verilmişdir. Bax: Ə. Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti, Bakı, "Elm", 1969, s. 577.