ahnı - poeziya ilə musiqinin qovuşduğu elə musiqi janrlarındandır ki, burada şer ilə melodiya bir-birini tamamlayan bərabər hüquqlu başlanğıc kimi çıxış edir. Məhz bu səbəbdən ən kamil mahnı nümunələrini yüksək poetik misralar və onların dolğun musiqi təcəssümü səciyyələndirir. Elə şairlər var ki, onların poeziyası sanki musiqidə həkk olunmaq üçün yaranır, hər misra, hər söz birləşməsi qafiyəli söz yığını deyil, daxili musiqi ahənginə malik şeriyyatdır. Ənvər Əlibəyli məhz belə şairlərdən idi. Saysız-hesabsız mahnıların şer mətnlərinin müəllifi olan bu sənətkar mahnı yaradıcılığında dərin iz buraxmış şəxsiyyətlərdəndir. Şairin sözlərinə yazılmış mahnılar haqqında danışmazdan əvvəl, onun keçdiyi ömür və yaradıcılıq yoluna qısa nəzər salaq.

Ənvər Əliverdi oğlu Əlibəyli (1916-1968) Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsinin məzunu olmuşdur. Cəbhəçi-şairin "Qaranquş" adlı ilk şerlər kitabı 1947-ci ildə buraxılmış, sonrakı illərdə ona qədər kitabı işıq üzü görmüşdür. Onların arasında "Sənin adınla", "İlk məhəbbət", "Dostluq körpüsü" və başqalarını qeyd etmək olar. Şer yazmaqla yanaşı, o "Ədəbiyyat" qəzetinin redaktoru, Azərbaycan Radiosunun rəhbəri, 1964-68-ci illərdə Azərbaycan Radio və Televiziya Komitəsinin Sədri vəzifəsində çalışmışdır. Lakin, bütün bu illər ərzində, onun üçün başlıcası - poetik yaradıcılığı olmuşdur.

Ə.Əlibəyli elə dövrdə yaşayıb-yaratmışdır ki, bu dövr, tam mənasında, Azərbaycan mahnısının inkişafında "qızıl dövr" adlandırıla bilər. Bu 50-60-cı illər idi. Sadəcə olaraq, o unudulmaz illərdə mahnı bəstələyən və Ə.Əlibəyli ilə yaradıcılıq əməkdaşlığı edənlərin adlarını çəkmək dediklərimizə əyani sübut ola bilər: Səid Rüstəmov, Cahangir Cahangirov, Rauf Hacıyev və, əlbəttə, Tofiq Quliyev. 40 ildən artıq nəğmələri dillər əzbəri olan bu görkəmli bəstəkarlar və mahnı janrında səmərəli işləyən bir çox başqa dəyərli bəstəkarlardan - A.Rzayeva, Q.Hüseynli, Z.Bağırov, R.Mustafev, İ.Topçubaşov, V.Adıgözəlov və başqaları şairin mətnlərinə maraqlı mahnılar yaratmışlar. Şübhəsiz ki, bir məqalə çərçivəsində bu çoxsaylı əsərlərin hamısı haqqında söhbət açmaq mümkün deyil. Biz ancaq bir neçə nümunə üzərində Ə.Əlibəyli poeziyasının incəliklərinin musiqidə necə təcəssüm edilməsini araşdırmaq niyyətindəyik.

Şairin sözlərinə yazılmış əsərlər sırasını Rauf Hacıyevlə birgə bəstələnmiş məşhur "Azərbaycan" mahnısı ilə açmaq istərdik. Bu mahnını uşaqdan böyüyə qədər hamı tanıyır:

Özün kimi vüqarlıdır uca dağların,
Hüsnünə bir yaraşıqdır yaşıl bağların,
Bizimlə bir başlamışdır gözəl çağların.
"Yurdum, yuvam, məskənimsən," Azərbaycanım,
Anam doğma vətənimsən, Azərbaycanım!

Lakin, mahnının hamıya məlum olan və geniş ifa edilən ilk iki kupletindən başqa, üçüncü kupleti də mövcuddur ki, o da, demək olar ki, səsləndirilmirdi. Bunun səbəbi həmin kupletin mətni ilə tanışlıqdan sonra tam aydın olur:

Sənə şirin arzum deyim, diləyim deyim,
Havam deyim, suyum deyim, çörəyim deyim,
İki yerə parçalanmış ürəyim deyim.

Şerin yazıldığı illərin ab-havasını yada salsaq, bu kupletin ifa olunmaması heç də qəribə görünmür. Zənnimizcə, hazırki dövrdə mahnının tam mətninin olduğu kimi interpretasiyası yerinə düşər və şairin ideyalarının bütövlükdə çatdırılmasına imkan verərdi.

Ə.Əlibəylinin R.Hacıyev ilə əməkdaşlığının digər nümunəsi - Azərbaycan estrada musiqisinin klassik repertuarını bəzəyən "Sevgilim" mahnısıdır. İllər boyu ən gözəl müğənnilərimizin repertuarını bəzəyən bu mahnının əlavə təqdimata ehtiyacı yoxdur.

Görkəmli bəstəkarımız Səid Rüstəmov da Ə.Əlibəyli poeziyasına müraciət etmiş və bunun nəticəsi kimi "Gəlmədin" mahnısı yaranmışdır. S.Rüstəmov lirikasının maraqlı səhifələrindən birini təşkil edən bu mahnı üzərində daha ətraflı dayanmağı lazım bilirik. Mahnının dörd sətirlik bu kupletlərin üç ilk misraları bir-birilə qafiyələndiyi halda, dördüncü misra digər kupletlərin sonuncu sətirlərinin təkrarıdır /aaab, vvvb və s/.

Axar sular dayandı, yar,
Qəlbim həsrətlə yandı, yar,
Rəyin nədən dolandı, yar,
İlk görüşə gəlmədin.
Könlümdə xoş ümiddin,
Atəşdim, sən soyutdun, yar,
Öz vədini unutdun, yar,
İlk görüşə gəlmədin.

Mətndən göründüyü kimi, burada "yar" sözündən geniş istifadə olunur ki, bu da əsərin üslub baxımından xalq mahnı nümunələrinə daha yaxın edir. Kupletin melodik cümləsi /burada şer bəndinin də müvafiq, digər bəndlərlə həmqafiyə misrası səslənir/ sonradan nəqarət melodiyasının inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirir:

Nəqarət isə, tam olaraq, "gəlmədin" kəlməsinin təkrar-təkrar səslənməsinə əsaslansa da, bu heç də yeknəsəklik yaratmır - bəstəkar burada qısa, tersiya ilə yuxarı və aşağı hərəkət edən sekvensiya üzərində qurulmuş, yuxarıda göstərilən melodik cümlədən bəhrələnən ifadəli melodiya yaratmağa müvəffəq olmuşdur:

Beləliklə, mahnının mətnində qafiyə, melodiyasında isə intonasiya birliyi mövcuddur. Bu da əsərin kupletlərini və nəqarətini vahid və kamil musiqili-poetik kompozisiyada birləşdirir.

Ənvər Əlibəylinin sözlərinə bəstələnmiş nəğmələr sırasında gözəl mahnıları ilə musiqi tariximizə daxil olmuş Qənbər Hüseynlinin "İlk məhəbbət" mahnısı da diqqəti cəlb edir. Burada bəstəkar şerlə məharətlə işləmək qabiliyyəti nümayiş etdirir. Mahnının mətni üç yeddi hecalı bənddən ibarətdir /qafiyələnmə "Gəlmədin" mahnısında olduğu kimidir/.

Ləkəsizdir, təmizdir
Dalğalı bir dənizdir
Canımdan da əzizdir
Mənim ilk məhəbbətim.
Qanadlıdır, ley deyil,
Çox şirindir, mey deyil,
Unudulan şey deyil,
Mənim ilk məhəbbətim.

Mahnı bütövlükdə üç bölmədən ibarətdir. Birinci bölmədə mətnin iki bəndi eyni musiqi cümlələri ilə səslənir. Şerin sonuncu bəndi isə iki hissəyə ayrılmışdır: ilk iki misra mahnının orta, kulminasiya bölməsində səslənir, son iki misra isə repriza xarakterli sonuncu bölmənin mətn əsasını təşkil edir ki, o da birinci bölmənin musiqi materialı üzərində qurulmuşdur. "Mənim ilk məhəbbətim" misrası səslənən melodik cümlə də mahnı boyu kiçik variant dəyişiklikləri ilə təkrarlanır. Bununla da mahnının əsas musiqili və poetik məzmununun daşıyıcısı olan cümlə daha da ifadəli səslənir.

Ə.Əlibəyli poeziyasına öz mahnılarında tez-tez müraciət edənlərdən biri də tanınmış bəstəkarımız Zakir Bağırov idi. Şairin sözlərinə yazılmış mahnılardan ikisi - "Lirik mahnı" və "Gəl-gəl" diqqəti daha çox cəlb edir. "Lirik mahnı" nəqarətsiz iki kupletli formada yazılmışdır. Yeddi hecalı dörd bənddən ibarət mətndə /hər kupletdə iki bənd səslənir/ misralar aaba prinsipi üzrə qafiyələnir, lakin məzmun baxımından misraları iki-iki ayırmaq olar:

Gördüyüm vaxt özünü
İtirirəm özünü
Deyə bilmirəm sənə
Ürəyimin sözünü
Özüm də bilmirəm mən
Dilim lal olur nədən
Belə vaxtda qəlbimi
Gözlərimdən oxu sən.

Belə düzümə uyğun olaraq, melodik cümlələr də bir-birinin variantını təşkil edən iki ifadənin inkişafı üzərində qurulmuşdur.

Bu qayda mahnının kulminasiya hissəsində pozulur. Orta bölmədə variant şəklində səslənən üç melodik cümlə dördüncü - keçid xarakterli cümlə ilə əvəz olunur. Mahnının yekun bölməsi yenidən birinci hissənin son iki cümləsinin təkrarına əsaslanır. Beləliklə, burada da, "İlk məhəbbət" mahnısında olduğu kimi, üç hissəli forma elementləri özünü büruzə verir.

Z.Bağırovun Ə.Əlibəylinin sözlərinə bəstələdiyi digər mahnı - "Gəl, gəl" tamam başqa səpkilidir. Kupletli nəqarətli formada yazılmış mahnıda kupletdə doqquz - on hecalı iki misralı bənd səslənirsə, nəqarət beş hecalı qısa misralara əsaslanır:

Görəndə səni gözüm gülər,
Sevinər ürəyim, sözüm gülər.
Ala gözlüm, gəl!
Şirin sözlüm, gəl!
Günəş üzlüm, gəl!
Yarım, gəl!

Mahnının ikinci kupleti bütün kompozisiyasının kulminasiyasını təşkil edir. Burada birinci kupletin ilk melodik cümləsi kvinta yuxarıda səsləndirilir:

Nəqarət isə, melodik inkişaf nöqteyi-nəzərindən, ilk cümlənin intonasiyasına əsaslanaraq, onun ritmik şəklini də özündə əks etdirir.

Buna cavab olaraq, yenidən nəqarət təkrar olunur. "Gəl, gəl" mahnısının digər araşdırılan mahnılardan fərqi məhz bundadır ki, burada nəqarətli iki kupletli formadan istifadə olunmaqla, nəqarətin bəndləri heca sayına görə kupletdəki misraların tən yarısını təşkil edir.

Ə.Əlibəyli ilə əməkdaşlıq edən bəstəkarlar sırasında istedadlı bəstəkar İ.Topçubaşovun adı da xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu səmərəli yaradıcılıq ünsiyyətinin məhsulu kimi "Xəzərim", "Qəşəng qızlar", "Narınc" və b. mahnılarını qeyd etmək olar. Hazırki məqalədə şairin sözlərinə yazılan "Hamıdan göyçək" və "Söz olmasaydı" mahnıları araşdırılır. Onlardan birincisi - "Hamıdan göyçək" ənənəvi nəqarətli formada bəstələnmişdir. Kupletdə beş hecalı misralara əsaslanan, qısa, əsasən tersiya həcmini əhatə edən ifadələr səslənir.

Nəqarətdə həmin pilləvari hərəkətli melodik düzüm şəklini alır. Mətndə isə 3+3+4,5 hecalı misralar növbələşir.

Beş hecalı, yenə də tersiya hərəkətlərinə əsaslanan melodik ifadə mahnıya özünəməxsus yekun vurur:

Təhlil göstərir ki, mahnıda kupletlə nəqarət arasında bağlılılıq yalnız melodik inkişaf səviyyəsində həyata kesçirilir, şer ölçüsü baxımından isə kupletdəki beş hecalıq nəqarətə də müəyyən təsir göstərir.

"Söz olmasaydı" mahnısı nəqarətsız formaya aid olan nümunələrdəndir. Burada hər şer misrası və ona uyğun olan melodik cümlə iki dəfə təkrarlanır. Mahnının mətni səkkiz hecalı sətirlərdən ibarətdir ki, bu sətirlər aaba və vvqq prinsipi üzrə qafiyələnir. Mətnin hər iki bəndində təkrarlanan iki sətir mövcuddur:

Ağlımı alıbdır başdan
Keçmək olmur bu göz qaşdan.

Bu sətirlər mahnının kulminasiyasını təşkil edir və üç hissəli kompozisiyanın orta hissəsini təşkil edir.

Beləliklə, qısa da olsa, Ə.Əlibəylinin sözlərinə yazılış bəzi mahnıların poetik və melodik xüsusiyyətlərini araşdırdıq. Lakin onun şerlərinə yazılmış mahnılar təkcə yuxarıda göstərilənlərlə məhdudlaşmır. Başqa bəstəkarlarımız da Ənvər Əlibəyli poeziyasına sevə-sevə müraciət etmiş və dəyərli əsərlər yaratmağa nail olmuşlar. Məqalədə nəzərdən keçirilən mahnılarda şer ilə musiqinin ahəngdar vəhdət şəklində mövcudluğunun şahidi olduq. Bu da təsadüfi deyil. Ə.Əlibəyli bir nəğməkar şair kimi daim bəstəkarlarla mahnı üzərində birgə işləmiş, melodiyanın inkişaf qanunlarına uyğun olaraq, şer misralarını qurmuşdur. Lakin bu cəhət heç də onun poetik mətnlərinin bədii səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyib, əksinə, şairin tərənnüm etmək istədiyi hisslərin daha dolğun təcəssümünə gətirib çıxarmışdır. Beləliklə də istər ifaçıların təkrar-təkrar oxuduqları, istərsə də bizim həvəslə dinlədiyimiz R.Hacıyevin "Sevgilim", T.Quliyevin "Zibeydə", "Ağacda leylək", S.Rüstəmovun "Gəlmədim", C.Cahangirovun "Sənin gözlərin" və bir çox başqa mahnılar yaranmışdır. Məqaləni indi də nəğmələri ilə aramızda yaşayan Ənvər Əlibəyliyə Əmir Hüseynin həsr etdiyi şerdən bir parça ilə bitirmək yerinə düşər:

İnsan ölümünə
İnanıram.
O ki, nəğmə idi!
Nəğmə ölümünə
Necə inanım,
Necə?

ƏDƏBİYYAT

1. Ə.Əlibəyli. Sənin adına. Şerlər. 1950.

2. Ə.Əlibəyli. İlk məhəbbət. 1956.

3. Ə.Əlibəyli. Nəğmələr. 1968.

4. Ə.Əlibəyli. Seçilmiş əsərləri. 1975.

5. B.Adil. Şair-nəğməkar. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 16 aprel, 1966.

6. C.Məmmədov. Qəhrəman şairimizlə fəxr etməyə haqqınız var. "Azərbaycan" jurnalı, ¹ 2, 1968.

7. C.Cahangirov. Mahnı kimi. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 11 may, 1968.