Qızılvəngli Aşıq Alı
(1801-1911)

Aşıq Alı milli mədəniyyətimiz tarixində Aşıq Ələsgərin ustadı kimi tanınsa da, onun lap özü də çox azman ruhlu, coşqun təbli sənət fədaisi imiş. Ğstadı Aşıq Allahverdi də onu bütün şagirdlərindən daha artıq, öz oğlu kimi sevirmiş və bir şerində onun haqqında belə deyib ²¹:

Mahalımın şah tavarı,
Alqış sənə, Aşıq Alı.
Saldın kəməndə Yığvalı,
Alqış sənə, Aşıq Alı.

Ustadıyın üzü ağdı,
Zəkiyə çəkdiyin dağdı.
Oğul, müjdəm xub soraqdı, -
Alqış sənə, Aşıq Alı.

Duraxan da gəldi dada,
Əsməri də saldın oda.
Ağ Aşığın bu dünyada
Şöhrətisən Aşıq Alı,
Alqış sənə, Aşıq Alı.

Burada Alının Türkiyə (Şərqi Anadolu) səfəri nəzərdə tutulur ki, həmin səfərdə o, Yığval (İqbal) və Zəki kimi tanınmış saz-söz sənətkarları ilə deyişərək, onları bağlayıb. Qayıdarkən səfər yoldaşı, ustad Aşıq Duraxandan ²² ayrılan Aşıq Alı Qorçu Əsədlə Quldar Baydar adlı kəndə gəlir və orada Əsmər xanımla deyişib, onu da bağlayır. Əsmər xanım Alıya "güclü nəmər" (pul və hədiyyə) verərək onunla evlənməyi təklif edir. Lakin Aşıq Alı ilqarından dönmür.

Aşıq Alı da öz ustadı kimi, el-obaları gəzməyə çox həvəsliymiş, yaxşı at sürürmüş. Tez-tez Qazax bölgəsinə səfər edər, Cildə və Ardanışda gecələyərmiş. Aşıq Alının dövrü Qazax səfərləri bir sıra jurnalist və ədəbiyyatçıları, o cümlədən uzun zaman Azərbaycan aşıqlar birliyinə sədrlik etmiş şair Hüseyn Arifi (Hüseynzadə), onun əslən qazaxlı olduğunu iddia etməyə ²³ şirnikləndirmişdi. Lakin çoxillik və çoxyönlü araşdırmalar Aşıq Alının köklü Göyçəli olduğunu dəfələrlə aşkarlayıb.

Digər tərəfdən, sovet imperiyasının dağılması ilə sonuclanan bədnam "aşkarlıq və yenidənqurma" illərində, - həmin illər Ğlu Göyçə üçün "yenidənqırma" illəri sayılır! - Aşıq Allahverdi, Aşıq Alı və hətta, Aşıq Ələsgərin kürd əsilli olduqlarını iddia etməklə Azərbaycan mədəniyyətinə, soykökümüzə qarşı hücumlar başlandı. Əlbəttə, həmin hücumlar kortəbii deyil, yaxşı ölçülüb-biçilmiş, çoxşəbəkəli, güclü maliyyə dayaqlı və başçılarının adı indiyədək açıqlanmayan böyük qurmanın ilk işartıları idi ki, onu gələcəkdə (Allah qoysa!) əks-kəşfiyyat və başqa qoruyucu qurumlar araşdırmalıdır və araşdıracaq. Lakin bu hücumlarda Əli Əmirov və Şamil Əsgərovun "böyük xidmətlərini" vurğulamaq olar və lazımdır. 1999-cu ildə "Azərnəşr"in buraxdığı qondarma "Aşıq Alı. Cinaslar" kitabı da həmin məkrli qurmalar zəncirinin bir halqasıdır.

Aşıq Alının qoşduğu sözlərin tam toplumu indiyədək yox dərəcəsindədir: ancaq ayrı-ayrı şerləri işıq üzü görüb ²⁴. Bununla yanaşı Aşıq Alının soykökü ilə bağlı iki bilgini oxucuların nəzərinə çatdırmaq istərdim. Onlardan birincisi araşdırıcı Elxan Məmmədli (Gözəldağlı) tərəfindən bizə verilən və ustadın qeyrətli soydaşları, hazırda Gədəbəyin Saratovka kəndində yaşayan Qaytaran İsmayıl oğlu və Orucov Mikayıl Əli oğlunun biçimləyib çəkdiyi soykök cizgisidir (şəklə bax və "Biblioqrafiya və açıqlama"da oxu: ²⁵). Digər, ikinci bilgimiz isə hazırda dünyasını dəyişmiş gözəl insan, alovlu elsevər, oxşarsız və coşqun ilhamlı Şair İsmixanın (1930-1996) 1988-ci ildə mənə verdiyi (və lentə alınan!) Aşıq Alının bir şeridir, həmin şerdə o öz soyunu da, məzhəbini də öz dililə açıqlayıb:

"Xəlləqul-aləmin budur qərarı,
Qış olmasa, bahar dolana bilməz.
Ər kişi vətəndən düşsə aralı,
Ah çəkib saralar, dolana bilməz.
Dost bağında qönçə kimi bitməyən,
Gül üstündə bülbül kimi ötməyən,
Vədə verib, ilqarına yetməyən,
Vədəsiz qocalar, dolana bilməz.
Alının başını alıb dumanlar,
Alçalın, siz Allah, əyilin, dağlar!
Müddətdir, yolumu gözləyənim var,
Heç iyit biilqar dolana bilməz.
Mərdlərin biriynən tutmuşam bəhsi,
Xudam, iltimasa çəkmə heç kəsi!
Alı-türki-zəban, Əli şiəsi,
Dərgahından kənar dolana bilməz!

Aşıq Alı ustadına 11 il"qulluq" edərək, "ustad silləsi" yeyib və daha sonra özü ustadlığa başlayıb. Çox güman ki, onun ilk şagirdi elə Aşıq Ələsgərin özü imiş. Digər şagirdləri haqqında bilgilər tam deyil, qarışıqdır. Aşıq Ələsgərlə aralarındakı inciklikdən sonra Aşıq Alı Kəlbəcərə köçdükdə, deyilənlərə görə və çox güman ki, orada da "şagird yetişdirirmiş". Bununla yanaşı araşdırmalarımız üçün çox dəyərli və gərəkli adları sadalaya bilərik:

1. Çaxırlı Aşıq Alışan çox gözəl çalıb-çağırmağı ilə tanınıbmış. XX yüzilliyin ilk illərində Tovuz, Qazax və Borçalı ellərində Göyçəli saz-söz sənətkarlarından ən geniş çıxışları ilə ad qazanmış məhz Aşıq Alışan olub, çünki digər "göyçəlilər", adətən, yazı və yayı təsərrüfatda çalışar, ancaq payız-qış səfərə çıxıb məclis keçirərmişlər. Aşıq Alışan 1928-ci ildə 65-ə yaxın (+5 il) yaşda dünyasını dəyişib. Onun 1905-ci ildə anadan olmuş oğlu Aşıq İbrahim də dolu sənətkarıymış və o da 1970-ci illərin sonunda dünyadan köçüb. Gədəbəy bölgəsində uzun illər ustadlıq etmiş Yarpızlı Aşıq Oruc (Aşıq Vəli oğlu, Əhmədov) da məhz Aşıq İbrahim Alışanoğlunun yetirməsi olub (onun haqqında daha sonra danışacağıq!)

2. Alıçalı (yaxud Alıncalı) Aşıq Məhərrəm daha sonralar çox tanınmış Bala Məzrəli Aşıq Qaranın (Mövlayev) ilk ustadı olub və 1917-1918-ci illərdə dünyasını dəyişib. Onun dünyaya gəlişi illərini dəqiqləşdirə bilməsəm də, 1845-ə yaxın güman olunur. Aşıq Məhərrəm həm çox dolu sənətkar, ustad aşıqlığı ilə yanaşı, söz qoşurmuş. Çox sayımlı şəxsiyyət imiş; Aşıq Ələsgərlə aralarında dostluq və qarşılıqlı hörmət varıymış. Məsələn, 1911-ci ildə Bozalqanlı Aşıq Hüseyn başda olmaqla tovuzluların (yaxud şəmşədillilərin) Göyçəyə qonaq sifətində səfəri zamanı Aşıq Ələsgər və Aşıq Musa ilə yanaşı məclisə Aşıq Məhərrəm də ağsaqqallıq edirmiş. Bizə gəlib çatan divanısının orta bəndində o belə deyib ²⁶:

"Düşdü eşqin ataşına, yandı səməndər kimi,
Söz sinədə cuşa gəldi, cəm oldu dəftər kimi.
Heç dünyada ustad yoxdu Aşıq Ələsgər kimi,
Yüz yerdən qətrə oynadı, belə ümman gəlmədi"

Yeri gəlmişkən, vurğulamaq istərdim ki, 1999-cu ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılan "Sazlı-sözlü Göyçə" kitab-toplumda Alçalı Aşıq Məhərrəmin orada göstərilən yaşadığı illəri ciddi qəbul etmək olmaz. Toplayıcı və tərtibçi İslam Ələsgəroğluna bəslədiyim hörmət və ehtirama baxmayaraq, deməliyəm ki, aşığın dünyaya gəlişi ili ilə, çox çətinliklə olsa da, bəlkə də razılaşardım. Lakin 1961-ci ildə aşıqlar qurultayı ilə bağlı buraxılan və Aşıq Qara Mövlayevə aid bilgi vərəqindən açıq-aydın öyrəndik ki, Aşıq Məhərrəm məhz göstərdiyim zaman dünyasını dəyişib.

3. Ğzun zaman Qızılvəngli Aşıq Qulunun dünyadan köçdüyü 1935-ci il güman olunurdu. Lakin Ağbulaqlı Aşıq Məhərrəm və bir sıra başqaları bu tarixi 1944-cü ilə aparıb çıxarırlar. Hər halda 1933-cü ildə İrəvanda keçirilən aşıqlar qurultayında o, Çoban Məhəmməd (Aşıq Ələsgərin ən kiçik qardaşı, 1857-1937), Aşıq Talıb Ələsgəroğlu, Zərzibilli Aşıq Nəcəf, Aşıq Mehralı, Ağkilsəli Aşıq Musa, Zodlu Aşıq Ağayar, Cilli Aşıq Yunus, Ardanışlı Aşıq Niftalı, Cilli Aşıq Museyiblə bir sırada imiş.

Öz ustadının yaxın qohumu olan Qızılvəngli Aşıq Qulu çox yetkin sənətkar və savadlı bir şəxsiyyət idi. Göyçənin Ardanış, Cil, Babacan və Ağbulaq kəndlərində saz-söz sənətkarları hazırlığında o, əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir ki, hekayətimizin sonrakı bölmələrində bu haqda, qısaca da olsa, danışacağıq. Ğstadı Aşıq Alının qocalığına düşən Qanlılı Aşıq Mehdi də məhz Aşıq Qulunun sayəsində böyük ustad səviyyəsinə qalxa bilmişdir. Qızılvəngli Qulunun dünyaya gəlişi 1855 -1860 illər arası güman olunur.

4. Qanlılı Aşıq Mehdi 1880-ci ilə yaxın və yaxud ondan bir neçə il öncə dünyaya göz açıb və 1968-ci ildə dünyasını dəyişib. Lap gənc ikən Kəlbəcərdə Aşıq Alıya, daha sonra isə Aşıq Quluya qulluq edən Qanlılı Mehdinin nəinki Göyçə, eləcə də Borçalı bölgəsinin saz-söz sənətində əvəzsiz yeri var. Onun şagirdləri arasında Daşkəndli Aşıq Hacı və Aşıq Əhməd Sadaxlının adları ayrıca vurğulanmalıdır. 1950-ci illərin II yarısından Borçalıda yaşamış və çıxış edərək, 1961-ci ildə vətəninə qayıtmışdır. Şer külliyyatı indiyədək tam şəkildə toplanmayıb və görünür, böyük kəsimi itmişdir ²⁷.

5. Yarpızlı Aşıq Vəli (Əhməd oğlu) 1854-cü ildə anadan olmuş və öz parlaq ifaçılığı ilə nəinki Göyçə, hətta Azərbaycanın uzaq bölgələrində də tanınmışdı. Səsi o dərəcədə zil və güclü imiş ki, yandırılan "otuzluq" lampaları, çıraqları belə keçirə bilirmiş. Yazıçı İlyas Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca!" romanında göstərildiyi kimi, Yarpızlı Aşıq Vəli Qarabağın ən yüksək səviyyəli, ən sayımlı məclislərinə şəxsən çağırılar və onları uğurla yola verərmiş.

Aşıq Vəli 1929-cu ildə öz doğma kəndi Yarpızlıda dünyasını dəyişib. Söz qoşsa da, şerləri bizlərə gəlib çatmayıb. Onun oğlu Aşıq Oruc (1920-1976) da öz dövrünün sayımlı saz-söz sənətkarlarından biriymiş.

Göyçəli (Ağkilsəli) Aşıq Ələsgər
və onun yetirmələri

"Göyçəli (Ağkilsəli) Aşıq Ələsgər" adlanan olay Azərbaycan mədəniyyəti tarixində tayı-bərabəri olmayanlardan biri, bəlkə də ən dəyərlisidir. Və bəlkə də bu olayı ancaq "Üzeyir Hacıbəyov" olayı ilə tutuşdurmaq olar və ancaq bu dəmdə yerinə düşərdi. Mənim olay sözünü, - anlamını işlətməkdə məqsədim onunla bağlıdır ki, Aşıq Ələsgər təkcə Böyük Şəxsiyyət yaxud Böyük Ğstad kimi dəyərləndirilə bilməz, bu yanlış olardı. Aşıq Ələsgər olayını dünyanın ən böyük və sayımlı, yüzillik ənənələri olan və özündə özümlü, çoxşaxəli sənət növləri və yönlərini - tədris fakultələri və elmi araşdırma mərkəzlərini, Konservatoriya və musiqi kollecini, teatr tədrisi və teatrın özünü birləşdirən, öz özəl rabitə sistemi-qurumları olan Ğniversitetlə tutuşdurmaq və ancaq bu sonucda dəyərləndirmək olar. Başqa yolu yoxdur!

Aşıq Ələsgər sənəti BÜTÖV MƏNƏVİYYATDIR və bu bütövlük, bu mənəviyyat minilliklərin süzgəcindən keçən və bu uzun yol boyu bircə ləkə belə götürməmiş Azərbaycan mənəviyyatının göz bəbəyi kimi qorunan güzgüsü və əksidir. Və qan yaddaşıdır. Lap minilliklər öncə də, bizim günlərdə də Azərbaycanlının ən önəmli cizgiləri, ən yüksək, ən qanadlı arzu və istəkləri Böyük Ğstadın bizlərə yadigar qoyub getdiyi saxlanc və yatırlarda öz əksini tapıb.

Sual oluna bilər; "saxlanclar, yatırlar" dedikdə nələri nəzərdə tutmalı, bunları necə yozmalıyıq?

Bəri başdan vurğulamalıyıq ki, Aşıq Ələsgərin şəxsiyyəti və şer-dastan yaradıcılığı, az-çox, araşdırılıb. Kifayət qədər yüksək, yəni semiotik səviyyədə olmasa da. Başqa ustadların yaradıcılığı ilə bağlı tutuşdurduqda da. 1999-cu ildə Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı tərəfindən buraxılan İslam Ələsgərin "Haqq Aşığı Ələsgər" kitabının "Ədəbiyyat" bölməsində, - 248-262-ci səhifələrdə verilən biblioqrafik bilginin tutumu, sanbalı sevindirməyə bilməz. Lakin Böyük Ğstadın ancaq son dövrdə bizə açıqlanan tam külliyyatı və onun misilsiz dəyəri baxımından həmin biblioqrafik bilginin cılızlığı göz qabağındadır. Aşıq Ələsgəri dəyərləndirən təkcə onunla bağlı araşdırmalar deyil, həm də aşıq şeri ənənələrini yaşadanların yaradıcılığıdır. Və mən, yuxarıda verilən Alçalı Aşıq Məhərrəmin divanısının II bəndindən, daha doğrusu, "Heç dünyada ustad olmaz Aşıq Ələsgər kimi" (doğrudan da, belədir! - müəllif) misrasından sonra, Şair Hacı Zəki İslamın "Ələsgər" şerini bütövlükdə oxucunun nəzərinə çatdırıram ²⁸:

Azəri yurdunda, Göyçə elində
Göz açdı dünyaya gəldi Ələsgər.
Göyçə gözəlləşdi, Göycə tanındı,
Obadı, Mahaldı, Eldi Ələsgər.
Alimdi, ustaddı, böyük müəllimdi,
Mükəmməl dilçidi, ana dilimdi.
Düşünən beynimdi, yazan əlimdi.
Sənətdə zirvədi, zildi Ələsgər.
Dedi: "dərs almışam Şahlar Şahından,
Peyğəmbər kamallı Qibləgahımdan".
Dahi Fizulinin xoş sabahından
Hər yerdə gövhərdi, ləldi Ələsgər.
Təcnis, dodaqdəyməz, müxəmməs şirin,
Qıfılbənd tarixçi, kamalı dərin.
Gözəllər gözündə, pünhan sirrlərin
Dərdini aşkara bildi Ələsgər.

Savadsız deməkdə günahdı, vallah,
Ona qüdrətindən dərs verib Allah!
Zəki İslam qəbul eylər, inşallah,
Zərgərə zər verən əldi Ələsgər!

Mən bu gözəl şerə bircə onu artırardım ki, "zərgərə zər verən" "Ələsgər əli" dedikdə, Ələsgər məktəbi, - daha doğrusu alilərdən də Ali Ələsgər universiteti nəzərdə tutulmalıdır. Məhz həmin Ali Ələsgər məktəbinin sayəsində xalqımız üçün ləl-cavahiratdan daha önəmli dastan, hekayət, şer və qaravəlli yatırları, büllur kimi saf havacat saxlancı, toy ənənələri və sair və i. a., astanasında durduğumuz III minilliyədək öz yaşamını, - yaxşı, yaxud pis də olsa, - yaşayıb və yəqin ki, yaşayacaqdır. Bütün bunlar Ələsgər öncəgörməsinin sonucudur.

Bu gün bizlər dahi Üzeyirin xalqımız üçün gördüyü böyük işləri, onun sayəsində istedadlı, gələcəkli gəncdən böyük ustad səviyyəsinədək yüksələn Qara Qarayev, Fikrət Əmirov və daha yüzlərlə bəstəkar, ifaçı, nəzəriyyəçi, dirijor və musiqi müəllimlərini sadaladıqca heyrətlənirik.

Lakin unutmamalıyıq ki, milli özünüanlama və milli fədakarlıq tariximizdə, millətin gələcəyini düşünmə tarixində ilk özəl və bəlkə də ən çətin addımı məhz Aşıq Ələsgər atmışdır. Birincilik isə nə qədər şərəfli olsa da, ən çətinidir.

Aşıq Ələsgərin saz-söz və yaşam məktəbi haqqında yazmağın özü mənim anlamımda ucsuz-bucaqsız məsuliyyət yüküdür. Araşdırıcının qarşısında duran çətinliklərdən ən birincisi, arxiv materiallarının azlığı-yoxluğu ilə yanaşı, indiyədək, özü də filoloq və ədəbiyyatçı-jurnalistlər tərəfindən yazılıb bol-bol çap olunanların, - kitab və məqalələrdəki bilgilərin qarışıqlığı və qeyri-dəqiqliyidir. Deyilənlərə tutalğac kimi yuxarıda vurğulanan Ağ Aşığın soykökü məsələsini göstərə bilərəm. İkinci ən böyük çətinlik işin mənəvi məsuliyyət tərəfidir. Bir sənətşünas kimi tam yəqinliklə deyə bilərəm ki, Aşıq Ələsgər məktəbi mahiyyətinin tam, bütövlükdə açımı təkcə milli filologiya və musiqişünaslıq deyil, fəlsəfə, psixologiya və pedaqogika çevrələrində, - ümumiyyətlə, milli mədəniyyətşünaslıqda nəzərə çarpan irəliləyişlərə gətirib çıxara bilər. Lakin bunun böyük zaman kəsiminə və ən özüllü, məqsədyönlü, - jurnalist deyil, əsl araşdırıcı araşdırmalarına böyük ehtiyacı var.

Əgər Aşıq Ələsgərin şagirdləri haqqında indiyədək yazılanları və sayımlı şəxslərin dediklərini əsas götürsək, bir ustad ömrü, - hətta 105 yaşlı sənət azmanı üçün də tamamilə fantastik rəqəm alınar, bəlkə də 100-ü keçər... Əlbəttə, özünü yaxud öz ustadlarını, hətta ulularını Böyük Ğstada bağlamaq istəyi ancaq Müqəddəs Sənət və Mənəviyyat Ocağına - Pirə tapınmaq istəyi kimi yozula bilər. Lakin Bu Ocağın istisinə qızınmaq istəyənlərin saysızlığında biz yalnız sənət pərvanələrindən söhbət açacağıq.

Deyirlər ki, ustad oğlunun şagirdliyə ehtiyacı yoxdur. Doğrudan da, Aşıq Ələsgər ocağının Azərbaycan mədəniyyəti tarixi və yaşamı üçün indiyədək misli görünməmiş sayda şəxsiyyətlər yetişdirdiyi danılmazdır. Və əgər həmin yetirmələrlə Böyük Ğstada şəxsən "qulluq etmiş" ustadları bir yerə toplasaq, ancaq milli bəstəkarlıq məktəbinin Qara Qarayev qolu ilə qarşılaşdırıla biləcək cizgi-mənzərə alınar (söykök cizgisi 3-ə bax).

İndi isə cizgidə göstərilən sənətkarlar haqqında əldə olunan bilgilərə keçək, - o bilgilərə ki, onların aşkarlanmasında hazırda dünyalarını dəyişmiş Zərzibilli Aşıq Əli və Şair İsmixanın (hər ikisi Növrəs İmanın bacısı oğlanlarıdır və Allah onlara min rəhmət eləsin!) və, ən nəhayət, Aşıq Talıb Ələsgəroğlunun böyük oğlu İslam Ələsgərin, eləcə də adı çəkilən Aşıq Əlinin qardaşı Səfiyarın və dostu Zərzibilli Həbib Səmədin (Allah hər birinə 100 il yaşam versin!) əvəzsiz köməkləri olub.

1. Hüseynquluağalı Aşıq İsa Aşıq Ələsgərin doğma bacısı oğluymuş. Ğstada ölənədək qulluq edib, lakin az yaşayıb. 1917-ci ildə 35-ə yaxın yaşında dünyasını dəyişib. Deyilənlərə görə, çox güclü sənətkarıymış.

2. Qızılvəngli yaxud Alçalı Aşıq Yusif Böyük Ustadın ilk şagirdlərindən biri olub. 1915-ci ildə 60-a yaxın, yaxud bir neçə il artıq yaşında dünyasını dəyişib. Aşıq Ələsgərin hekayətlərində onun adına rast gəlirik. Məsələn, Şəmkirli Aşıq Hüseynlə bağlı hekayətdə kəndin koxası təyin olunmuş Aşıq Ələsgər Yusufu çağırıb deyir ki, "ay oğul, gəl bu Söyün əmini bir az elatda gəzdir! "Deyilənə görə, Böyük Ğstadın yaşı o zaman 70-i haqlamışdı. "Həcər xanımla deyişmə"də Aşıq Yusufun adına rast gəlirik ²⁹.

3. Torpaqqalalı (Dərəçiçəkli) Aşıq Alı vaxtı ilə çox tanınmış, adlı-sanlı Aşıq Sadığın (Sultanov, 1893-1965) doğmaca dayısı və ustadı olub. Aşıq Alının Faxralı Şair Nəbi, Aşıq Ağacan, Aşıq Məşədi Hüseyn, gənc Aşıq Sadıq və qardaşı Aşıq Məhəmməd, cavan Quşçulu Aşıq İrvahamla (Hüseyn Saraclının gələcək ustadı) və bir sıra Borçalı saz-söz sənətkarları ³⁰ ilə 1926-cı ildə çəkilən fotoşəkli var. Həmin fotoşəkildə Aşıq Alıya 70-ə yaxın yaş vermək olar. Xatırlamalıyıq ki, Dərəçiçəyin bir çox kəndləri kimi Torpaqqala da 1905-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılıb, camaatının çoxu isə Borçalıya köçməli olub.

4. Böyük Məzrəli Aşıq Qiyas çox gözəl və şıdırğı saz çalmağı ilə bütün Göyçə aşıqlarından seçilərmiş. İnəkdağlı Aşıq Nurəddinin (1918-1996) söylədiklərinə görə, onu 10 yaşında kənddə toy məclisində görüb və yaşı 50-yə yaxın olarmış. İslam Ələsgərin dediyinə görə isə, 1930-cu illərin axırı Aşıq Qiyası onlara qonaq gələn görüb və bu zaman yaşı 60-ı keçibmiş. Və, ən nəhayət, Zərzibilli Aşıq Əlinin söyləməsinə görə, onu 1948-ci ildə Bala Məzrəli Aşıq Hüseynlə toy məclisi keçirən görüb və onun fikirincə, Aşıq Qiyas 1955 yaxud 56-da öz doğma kəndlərində dünyadan köçüb.

5. Kəsəmənli Aşıq Nağı, Zərzibilli Aşıq Əlidən alınan bilgiyə görə, 1963-cü ildə Gəncədə dünyasını dəyişib. İnəkdağlı Aşıq Nurəddin söyləyərdi ki, çox yetkin, bütöv ustad idi, Gəncənin Bağbanlar qəsəbəsində el ağsaqqalı kimi tanınardı, çox qocalmışdı və yaşı 90-ı keçmişdi.

Kəsəmənli Hacı ilə bağlı maraqlı bir söhbət var. Deyilənə görə, Böyük Ğstadla Kəlbəcərdən qayıdarkən bir qaya parçası uçub yolu kəsibmiş. Aşıq Ələsgər bulaq başında dəstəmaz alıb namaz qılır, sonra isə "Ya Əli!" sözləri ilə Koroğlu tək nərə çəkərək qayanı yerindən oynadıb uçuruma salır. Daha sonra Nağıya Qurana and içdirir ki, ustadı dünyadan köçənədək gördüklərini heç kəsə deməyəcək. Nağı da şərt qoyur ki, "ustad silləsi" yesə, dilindən söz çıxmaz". Aşıq Ələsgər kəndə qayıdanda hamının gözü qarşısında şagirdinə "yağlı" bir sillə çəkir. Amma buna baxmayaraq, Kəsəmənli Aşıq Nağının "əli ustadın ətəyində imiş" və heç zaman onun sözünü iki eləməzmiş.

Sarıyaqublu Aşıq Məmmədəli - (6) və Sarıyaqublu Aşıq Paşa - (7) haqqında bilgilər, demək olar ki, azdan da azdır. Adları ara-sıra çəkilsə də, Ələsgər ocağından bircə onu öyrəndim ki, Böyük Ğstadın ilk şagirdləri imişlər. 1961-ci ildə Azərbaycan aşıqlarının III qurultayı ilə bağlı hər bir ustad haqqında buraxılan ayrıca bilgilərdən birindən, - Bala Məzrəli Aşıq Qara (Mövlayev) haqqında bilgidən aydın olur ki, həmin aşıq 1918-1925-ci illərdə Sarıyaqublu Aşıq Məmmədəliyə şagirdlik edib. Zərzibilli Aşıq Əli isə Aşıq Məhəmmədəlinin öncədən hansısa ustada qulluq edib, ancaq sonra Aşıq Ələsgərin yanında yetkinləşdiyini vurğulayırdı. Hər halda, dünyasını dəyişməsi, çox guman, 1925-ə düşür.

O ki, qaldı Aşıq Paşaya, İnəkdağlı Aşıq Nurəddin onu 1930-cu illərdə görüb və çox bəyənibmiş. Deyirdi ki, II dünya savaşına getdi və qayıtmadı.

(ardı var)

BİBLİOQRAFİYA VƏ AÇIQLAMA

21. "Ustad aşıqlar", s. 58

22. Vaxtı ilə Qərbi Azərbaycanda geniş yayılmış "Duraxanı" saz havasını onun adı ilə bağlayırlar.

23. a) H. Arif. "Aşıq Alını axtarıram". "Elm və həyat" jurnalı. Bakı, 1968, ¹2, s 12.

b) H. Arif. "Aşıq Alı". "Azərbaycan" jurnalı. Bakı, 1969, ¹9, s. 199-203.

24. a) "Aşıq Alı". Şerlər. Bakı, Yazıçı, 1982.

b) "Sazlı-sözlü Göyçə". "Bakı, Azərnəşr, 1999, s. 16-27.

25. a) Aşıq Alının soydaşları, Məşədi Salehin tayfasından olan Qaytaran İsmayıl oğlu və Mikayıl Əli oğlun (Orucov)-dan alınan bilgiyə görə, bu soykök cizgisi Kosa Məmmədin nəticəsi Nəcəf Kərbəlayi Əsgər oğlunun arxivi əsasında quraşdırılıb. Nəcəf Kərbəlayi Əsgər oğlu olduqca savadlı olub, riyaziyyat və astronomiyanı çox gözəl bilirmiş. Aşıq Alının külliyyatının ilk toplayıcısı o olub. Onun davamçısı, qardaşı oğlu Qaytaran saz-söz sənətinin gözəl bilicisidir. Bu fikri ilk dəfə mənə söyləyən Növrəs İman bacısı oğlu, "İman Əlisi" adı ilə tanınmış əvəzsiz ustad Aşıq Əli (İmanquliyev, 1926-1990) olmuşdur (Allah ona min rəhmət eləsin!)

b) Aşıq Alının atası-Mirzə, anası - Zeynəb, həyat yoldaşı - Bəsti imiş. Qayınatası Niftalı və qayınanası - Gözəl Qızılvəngdən 5 km aralı Çamırlı kəndindən imişlər.

26. "Sazlı-sözlü Göyçə". Bakı, Azərnəşr, 1999, s. 56. Şəxsən mənə bu divanı və başqa bilgiləri 1987-ci ildə Göyçənin Cil kəndində Abbas Vəfadağlı (Əli oğlu Mazanov) verib.

27. "Sazlı-sözlü Göyçə", s. 143-146.

28. Şer 1999-cu ildə Aşıq Ələsgərin 175 illiyinə yazılıb və ilk dəfə çap olunur.

29. "Aşıq Ələsgər". 2-ci kitab. Bakı, "Elm", 1972, s. 152-190, 259-273.

30. Tinatin İsabalı qızı. "Borçalı aşıq mühiti" Bakı, Elm, 1999, s. 159-167.