LƏNKƏRANDA TOY MƏRASİMİ

Xalqımızın həyatını sədası tarixin dərinliklərindən gələn, məişətimizdə möhkəm kök salmış adətlərsiz, mərasimlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Dövrü-qədimdən hər bir xalq kimi Azərbaycan xalqı da, başda ağsaqqalları olmaqla yaşlı, kədərli gününü də, şad gününü də yığıncaqlar keçirməklə, elliklə qeyd etmişdir. İnsanın həyata gəlməsi, ailə qurması, dünyasını dəyişməsi kimi həyati proseslərin, hər bir insanın ömrünün bu mühüm anlarının məhz kollektiv surətdə qeyd olunması ən gözəl ənənələrimizdəndir. İnsanların dərd-qəmini də, sevincini də el-obası ilə bölməsi, dar gündə də, xoşbəxt məqamda da bir-birinə ruh verməsi, qədim adətlərimizdə, mərasimlərdə öz əksini tapmışdır.

Qədimdən bəri xalqımız sevgi, məhəbbət anlayışını çox uca tutmuş, ailəni müqəddəs hesab etmiş, iki gəncin vüsal saatını, hər bir yeni ailənin yaranması məqamını toy adlandırmışdır. Toy adəti olduqca maraqlı bir mərasimdir. Azərbaycanda kök salmış toy ənənələri başqa xalqların toy mərasimlərindən təbii ki, seçilir. Bununla belə, nəinki Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəki toy adətlərində, hətta dünya xalqlarının toy mərasimlərində də oxşarlıq, ümumi cəhətlər özünü göstərir. Bir çox xalqlarda toy uzun müddət davam edən bir neçə mərhələdən ibarət mərasimlərdəndir, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, mahnı və rəqslər, teatrlaşdırılmış ənənəvi səhnələr, məzəli "yarışlır" bu mərasimin müxtəlif səciyyələridir. Eyni zamanda xalqın toyu onu başqalarından fərqləndirən, milli çalarlarla boyayan, milli sima aşılayan təkrarsız, bənzərsiz xüsusiyyətlərə də malikdir. Azərbaycan toyu ilə bağlı musiqi nümunələrinin öyrənilməsində illərdən bəri çox musiqi xadimlərinin apardığı böyük toplama işinin əhəmiyyəti xüsusi ilə qeyd olunmalıdır.

Folklorun toplanması, təsnifatı, səciyyələndirilməsi işinin zəruriliyini musiqimizin korifeyləri, ağsaqqalları dəfələrlə qeyd etmiş və bu sahədə şəxsən nümunə göstərməklə xalqımızın qarşısında əvəzsiz xidmət göstərmişlər. Bu işin əhəmiyyətini xüsusi qeyd edən dahi Ü. Hacıbəyov musiqimizin mühüm problemləri içərisində folklorun toplanıb öyrənilməsini ən vacib, zəruri məsələ kimi irəli sürərək musiqiçilərimizə bu işlə ciddi məşğul olmağı dönə-dönə tövsiyə etmişdir.

Qeyd edək ki, musiqişünaslarımızın bir çoxunun xalq mahnıları və rəqslərinin tədqiqinə yönəldilmiş əsərlərində bu və ya digər dərəcədə ənənəvi toy mərasiminə və bunun musiqi ilə bağlı cəhətlərinə toxunulmuş, bu barədə maraqlı məlumatlar verilmiş, toyun müxtəlif mərhələlərini müşayiət edən bir çox musiqi nümunələri təhlil olunmuşdur.

Təqdim etdiyimiz iş Azərbaycanın yalınz bir bölgəsində - Lənkəranda ənənəvi toy mərasiminin tədqiqinə həsr edilmişdir. Bu işin çətinliyi və məsuliyyətini yaxşı dərk edərək, biz doğma Azərbaycanımızın bir hissəsi olan boya-başa çatdığımız Lənkəran torpağının toy adətləri və toy mərasimi haqda indiyədək görüb eşitdiklərimizi ümumiləşdirməyə çalışmış və bu işin imkanlarına uyğun çərçivədə təhlil etməyə cəhd göstərmişik. Azərbaycanda toy mərasimi haqda yazan bütün müəlliflər o cümlədən filoloqlar, etnoqraflar, musiqişünaslar Lənkəranda toyun xüsusilə maraqlı keçməsi, bu mərasimin zəngin musiqiyə malik olmasını qeyd edirlər.

Şübhəsiz ki, indiyədək müxtəlif musiqiçilərimizin Lənkəranda topladığı folklor materialı bizə böyük kömək olmuşdur. Təqdim etdiyimiz işdə ümumiləşdirməyə çalışdığımız materiallar, yəni Lənkəranda toy mərasiminin ardıcıl mərhələlərlə təsviri, bunu müşayiət edən musiqinin səciyyələndirilməsi müasir təcrübədən, yəni hal-hazırda keçirilən toydan daha çox xalqın yaddaşında yaşayan məlumatlara əsaslanır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində olduğu kimi, Lənkəranda da müasir toylar köhnə ənənələrdən uzaqlaşmaqla qeyd olunur: toyun gedişində də, musiqisində də əsaslı yeniliklər müşahidə edilir. Odur ki, Lənkəran toyunun qədim ənənələri haqda məlumatın əsas mənbəyi kimi vaxtilə həmin toyların iştirakçısı olmuş nəslin nümayəndələrindən, - qocalardan, ağsaqqallardan 1991-93-sü illərdə topladığımız informasiyalardan istifadə edilmişdir.

Lənkəran toyunu qədimdən bəri uzun bir müddətə həyata keçirən, bir necə mərhələni əhatə edən, xalq mahnı və rəqslərilə, ustad xanəndə və sazəndələrin ifa etdiyi muğamlarla, instrumental musiqi nümunələri ilə rövnəqlənən və xalq adət ənənəsini güzgü kimi özündə əks etdirən son dərəcə maraqlı, baxımlı bir tamaşaya bənzətmək olar. Bu tamaşanın quruluşçusu da, tamaşaçısı da xalqın özü olmuşdur.

Azərbaycanın bir çox zonalarında olduğu kimi, Lənkəran toyu da bir çox mühüm mərhələlərdən keçir. Lakin bunları sadalamaq və səciyyələndirmək üçün hər bir mərhələ çərçivəsində keçirilən "qızgüddü", "qızbəyəndi", "hə", alma və şirin "çay", "paltarkəsdi", "hırdaboy", "xınayaxdı", "bişi-bişirmə", "gəlinaparma", "üzgördü" və s. ritualları haqda təsəvvürümüz olmalıdır. Qeyd edək ki, toyun gedişində gördüyümüz bu "kiçik mərasimlər"in bəzisinə başqa bölgələrdə də rast gəlinir. Lakin Lənkərandakı mərasimin başqalarından fərqləndirən bəzi incəlikləri var ki, yeri gəlmişkən bunları qeyd edəcəyik.

Toyun daha "rəsmi" hesab edilən hissəsi-"elçilik" ağır, mürəkkəb və eyni zamanda xoş bir ritualdır.

Topladığımız məlumatlara görə, əsasən, elçilik zamanı ifa olunan mahnılar içərisində "İldən-ilə qız seçmişik, yaru-yar", "şal şala batlaram, gedər", "Mina bala" kimi mahnılar varmış.

Elçilik zamanı "şirin say" adlı bir qısa mərasim də keçirilir. Hər iki tərəf razılığa gəlir. Mübarək olsun, Allah mübarək eləsin deyərək gətirilən şirinçaylardan içir. Bu da öz-özlüyündə rəmzi məna kəsb edir.

Ay, aya bax, necə gedir.
Ay yorulub gecə gedir.
Ay qardaşım gül toyuna
Ay başlarda xonça gedir.

Toy mərasimində qadın mahnı-rəqsləri üstünlük təşkil edir. Oğlan evindən nişan gətirən qız-gəlin qız evinə çatdıqda xonçaları başlarından yerə qoyub, nişan mahnıları oxuyur, rəqs edirlər. Aldığımız məlumata görə, nişanda ən çox ifa olunan "Xonçaya düzdüm noğulu, badamı", "Gəlmişik", "Ay qız, nişanın gəlir", "Su gəldi, bürüdü yolları" kimi mahnılar olub.

Bildiyimiz kimi qədimdən bəri xalqımız qız və oğlan toyunu ayrı çaldırır. Doğrudur, müasir toylarımızın bir qismi bəylə gəlinin bir mərasimdə oturması ilə keçirilir, lakin ayrıca keçirilən ənənəvi qız və oğlan toylarının da öz gözəlliyi var və Lənkəran üçün müasir dövrdə də toyun məhz belə keçirilməsi səciyyəvidir.

Qız toyundan əvvəl "hırda" adlanan toyqabağı kiçik bir mərasim keçirilir. "Hırdavo" karvanı ilə oğlan evindən qız evinə aşıqlar və toy ləvazimatı gətirilir. Toy mərasimində sazəndələr dəstəsi ilə çıxış etmiş, Lənkəranın mahir kamança çalanı kimi tanınan Tariyel Əliyevin "hırdəbo" barəsində söylədiklərindən: "Mən 50-ci illərdəki toylarda çox iştirak etmişəm. Qız toyunda iştirak edən çalıcılar oğlan evi tərəfindən dəvət edilərdi. Çalanlar iki nəfərdən ibarət olurdu. Qarmon və qaval. Günün ikinci yarısında oğlan evinin adamları "hırdəbo" karvanı ilə qız evinə yola düşərdilər".

Qız toyunda da mahnı-rəqslərin əksəriyyəti qadınlar tərəfindən ifa olunardı. Yaşlı nəsil nümayəndələrinin, ənənəvi toyların iştirakçısı olmuş adamların dilindən musiqi nümunələrinin əksəriyyəti də elə məhz qız toyunda oxunan mahnılardan ibarətdir. "Ləhliyəm ləhli", "Su atdım", "Dilim dolaşdı", "Ağlama ceyran balası", "Bir gecənin qonağıdır bu bacı", "Toy mahnısı", "Toyun mübarək" və s. mahnılar qız toyunda ifa olunardı.

Qız toyunda instrumental musiqinin müşayiəti ilə oynanılan rəqslər də böyük yer tuturdu. Alınmış məlumata görə, rəqs edənlər əsas etibarilə qız-gəlin, yəni qadınlar olmuş və onlar qarmon və qavalın ifasında səslənən musiqinin müşayiəti ilə rəqs edərmişlər. Lakin rəqs musiqisinin səslənməsində qədimdən bəri toylarımızın zinəti, yaraşığı qara zurnanın da xüsusi rolu olmuşdur. Zurnanın zil səsi toyun başlandığını, şadlıq məclisinin toplanmasını el-obaya bəyan edərək, yeni ailə quran bəylə gəlinin qulağında xoşbəxtlik, əmin-amanlaıq, etibar rəmzi kimi səslənib.

Lənkəran toylarının tarixində ad qoymuş bir sıra mahir zurnaçılar olmuşdur ki, indi də onların adı xalq içərisində hörmətlə yad edilir. 20-30-su illərdə Aşıq Abdulla adı ilə tanınan zurnaçının ifası toylarda bir qayda olaraq alqışlarla qarşılanırdı.

Lənkəran toylarında ümumiyyətlə Azərbaycanın başqa bölgələrində çalınan xalq rəqsləri - "Ceyranı", "Tiflisi", "Nəlbəki", "Xan çobanı", "Bənövşə", "Ənzəli", "Brilyant", "Qəşəngi" kimi rəqslər ifa olunarmış. Bunlarla yanaşı "Veləçola", "Şəlləqun" kimi Lənkəran zonası ilə bağlı rəqslər də ifa olunardı.

Qız toyu ərəfəsində keçirilən "Xınayaxdı" mərasimində də bir sıra mahnılar ifa olunur; gəlinin ətrafına toplanmış qız-gəlinlər "Xınayaxdı", "Əllərə xına yaxanlar", "Aman nənə" kimi mahnıları oxuyardılar.

"Xınayaxdı"da da, qız toyunda da mahnılar çox vaxt "Tək qaval" adlanan prinsiplə oxunardı. Qızlar, qadınlar dövrə vurub əyləşər, onlardan biri ("solist") əlində qaval ortada oturarmış. Oxunan mahnıların nəqarətini dövrə vuranlar unison xor şəklində oxuyar, "solist" isə qaval çala-çala mahnıların bəndini misra-misra ifa edərdi (hər misradan sonra xor ona nəqarətlə cavab verərmiş). Toyun ən təntənəli, məsuliyyətli mərhələlərindən biri də oğlan toyu və gəlin aparma mərasimidir.

Toy mərasiminin zirvə nöqtəsi olan gəlin köçürmə və oğlan toyu da musiqi "tərtibatı" baxımından çox zəngin, yaddaqalan, maraqlı olurmuş.

Gəlin aparma zamanı oxunan mahnıların bir hissəsi qız evində, ikinci qismi isə bəy evində ifa olunardı. Bu mahnıların bir çoxu konkret şəxslər-gəlinin anası, bacısı, qaynanası, baldızı tərəfindən oxunarmış.

Məsələn, gəlin aparmağa gələn oğlan adamları "Yaxşı bəzək vurun bizim gəlinə", "Verin bizim gəlini" mahnılarını oxuyarmış. Qız anası gəlini yola salarkən "Get qızım, allah saxlasın", "Boyuna qurban", bacısı "Bacım, səni yola salım" mahnısını oxuyur. Maraqlıdır ki, həmin mahnılar konkret şəxslərin dilindən, qadın dəstələri tərəfindən oxunur. Qayınananın dilindən bəy üçün oxunan "Toyuna gəlləm" mahnısı da belələrindəndir.

Gəlini "Vağzalı" sədaları altında evdən çıxarırlar. Bəy evinə çatanda "Ay, yol açın gəlin gəlir" mahnısı oxunur. Gəlin bəy evinə daxil olandan sonra qaynananın dilindən "Ey gülü xaş-xaşdı gəlin" mahnısını oxuyurlar.

Bəy evində oğlan adamları gəlin üçün "Əylən gəlin" mahnısını oxuyurdular. Oğlan bacısının adından "Qardaş, toyuna qurban", "Mübarək" mahnıları oxunurdu.

Adlarını çəkdiyimiz mahnıların toy mərasimindəki yeri, toyun hansı məqamında ifa olunması dəqiq müəyyən olunubsa, toyla bağlı elə mahnı mümunələri də var ki, onlar mərasimin hər hansı məqamında ifa oluna bilər. Toplayıb yazdığımız "Alça gül açdı", "Sə sefim", "Tolişə kinə" kimi mahnılar belələrindəndir.

Lənkəran toy mərasimlərinin ən məsuliyyətli mərhələsi, zirvə nöqtəsi olan oğlan toyunda ənənəvi muğamlarımız da xüsusi yer tutur. Muğam üçlüyü bəy toyunu, xüsusən bunun ikinci gününü rövnəqləndirən böyük bir "konsert proqramı" ilə çıxış edir. Lənkəranda qədimdən bəri toyda çıxış etmək hər bir muğam ustası üçün həm məsuliyyətli həm də şərəfli bir iş hesab edilib. Muğamlarımızın bilicisi ustad sənətkar kimi Lənkəran bölgəsində şöhrət tapmış bir çox musiqiçilər toylarda öz məharətini nümayiş etdirər, öz sənətkarlığını, peşəkarlığını yüksəldərdi. Müxtəlif vaxtlarda xanəndə Heydər Zülfüqarov, Xanəli Əkbərov, Naşım Kələntərli, Yavər Kələntərli, tarzən İman Əliyev, İsmayıl Əliyev, kamança çalan İsmayıl Talışınski, Mustafa Qasımov, Tariyel Əliyev, zurna çalan və klarnet çalan Əlişan Şirzadov, Rəsul və onun oğlu Nəsir, Nacırza, Abdulla, qarmon çalan Xalaoğlu Mahmud, Hacıbaba, Tamara, Züleyxa kimi tanınmış ifaçılar Lənkəran toylarında musiqiçilər dəstəsi tərkibində çıxış etmişlər.

50-ci illərdən başlayaraq Lənkəranda və onun kəndlərində muğam üçlüyü tərkibində toylara tez-tez dəvət olunan, hal hazırda Lənkərandakı yeni açılmış Muğam teatrının təşəbbüskarı və fəal iştirakçısı, kamançaçalan Tariyel Əliyevdən aldığımız məlumatdan:

"Oğlan toyuna bir həftə qalmış toy yiyəsi hansı musiqiçiləri dəvət edəcəyini qərara almalıdır. Çalışırdılar ki, ən yaxşı muğam ifaçıları toya dəvət olunsun. Musiqiçilər 6 nəfərdən çox olmazdı-tar, kamança, xanəndə, qara zurna, qaval və "dəmkeş".

Aldığımız məlumata görə, çox vaxt toya dəvət ediləcək musiqiçiləri əvvəlcə kəndin çayxanasına dəvət edib, yaxşı bir dəsgah oxutdururdular. Bundan sonra bütün kənd ağsaqqalları və ziyalıları razılığını bildirsə, həmin musiqiçilərə toyu aparmaq həvalə olunardı. Muğam ifaçıları üçün məsuliyyətli gecə oğlan toyunun ikinci gecəsi hesab olunurdu. Çünki bu gecə kəndin ağsaqqalları, hörmətli adamları, ziyalıları muğamlara qulaq asmaq üçün yığışardılar.

Toyun ikinci gecəsi axşam saat 9-10-da başlayardı. Nə üçün belə gec başlanmasının səbəbini belə izah edirlər:

"Toy yiyəsi indiki kimi xərc çəkmirdi. Ayrı-ayrı adamların evində qonaqlıq təşkil edilərdi. Orada yeyib içəndən sonra 9-10-da toya yığışardılar. Toy yiyəsi yeməyə ancaq uzaqdan gələn qonaqları dəvət edərdi. Əvvəlcə qara zurna adamlar yığışına kimi, yəni saat 8-10-a kimi oyun havaları çalardı. (T. Əliyev).

Bizim muğam üçlüyünə ayrıca bir otağ ayırırdılar. Orada həm istirahət edər, həm də istəyimizdən asılı olaraq məşq edərdik. Bizim məclisə daxil olmağımıza bir saat qalmış qara zurna əvəzinə yastı balaban çalınardı. Bu muğam üçlüyünün incə səslənməsinə imkan yaradardı".

Göründüyü kimi toy mərasiminin musiqi tərtibatı dəqiq ölçülüb-biçilirmiş bir ssenari əsasında həyata keçirilərmiş. İştirakçılar da musiqiçilər də bunun məsuliyyətini hiss edərək, keçirilən mərasimə ciddi bir bədii proqram kimi yanaşardılar.

Müsiqiçilərin söylədiklərindən aydın olur ki, onlar toyu, daha doğrusu bu musiqi gecəsinin "səhnəsinə" qonaqların xahişi ilə dəvət olunardılar. Onların gəlişi əl çalmaqla, xoş nidalarla qarşılanardı. Məclisi ələ almaq məqsədilə əvvəl "Heyratı", "Mənsuriyyə", "Kürd-Şahnaz", "Qarabağ şikəstəsi" kimi musiqi nümunələri kimi çıxış edərdilər. Ciddi və təcrübəli dinləyicilər elə maraqla qulaq asarmış ki, bir şöbə, bir güşəni belə ixtisar etmək, səhvlərə yol vermək olmazmış. Xanəndəyə istirahət vermək məqsədilə arabir oyun havaları çalıb, rəqs edərmişlər. Müsiqiçilər xüsusi qeyd edir ki, bu rəqslər iki-iki ifa olunarmış.

"Toy gedə-gedə məclisə çay gətirilərdi. Xanəndə oxumağa başlayanda isə çay gətirmək və ya söhbət etmək, tum çırtlamaq böyük qəbahət, hörmətsizlik, pis tərbiyə əlaməti kimi qiymətləndirilərdi-kənar şəxslər xanəndəyə mane olmamalı idi".

Xanəndə oxuyan zaman kim isə kefli halda məclisə daxil olardısa, xanəndə üzünü həmin adama çevirib, hörmət, ədəb-nəzakətə aid elə qəzəllər oxuyardı ki, o adam sərxoş olmasına baxmayaraq dərhal özünü yığışdırardı. Ümumiyyətlə, xanəndənin toyda oxuduğu əxlaqi, nəsihətamiz qəzəllər rəğbətlə qarşılanardı.

Ğzunluğu 20-25 metr olan toyxanada mikrafonsuz-filansız muğamları ifa edərdik. Musiqiçilərin söylədikləri toy mərasimlərinin müxtəlif mərhələlərinə, xüsusən son zirvə nöqtəsi olan bəy toyuna, burada ifa olunan musiqi "proqramını" neçə ciddiliklə, məsuliyyətlə, gözəl ənənələri qorumaq, hifz etmək arzusu ilə yanaşmasını nümayiş etdirir.

Çox təəssüf ki, bu gün Lənkəran toy mərasiminin gedişində olduğu kimi, onun musiqi tərtibatında da könül açmayan "yeniliklər"ə təsədüf olunur. Haqqında yazdığımız, kəndbəkənd gəzib qocaların yaddaşında qalan topladığımız xatirələri, indiki toylarla müqayisə etdikdə ənənəvi rəqs-mahnıların tarixən sıradan çıxdığına, xalqımızın gözəl rəqs melodiyaları, mahnıları əvəzinə, bayağı və yeknəsək ara mahnılarının, rəqslərinin, türk və iran musiqisi nümunələrinin üstünlük etdiyinə təəssüflənməyə bilmərik. Professor Azad Nəbiyevin dediyi kimi: "Toy" möhkəm ailənin mirası kimi bizə gəlib çatan ən böyük mərasimlərimizdəndir... Əgər biz toyumuzun müqəddəs qayda-qanunlarının cavanlarımız tərəfindən pozulmazlığını təmin edə bilsək, təbii ki, yalnız öz ulu qaydalarımıza yeni həyat vermiş olarıq. Bunun üçün isə milli azərbaycan toyunun pozulmaz nəqişlərini xalqın yaddaşına qaytarmalı, onun bütün gözəlliyi ilə, tapdalanması yasaq olan qayda-qanun ilə toplayıb çap etməliyik".

Zənn edirik ki, bu mühüm qeyd toyun musiqisinə də aiddir və ənənəvi toy musiqimizin, eləcə də musiqi cəhətdən çox şaxəli və zəngin olan Lənkəran toyunun qədim ənənələrinin bərpa edilməsi üçün hər birimiz əlimizdən gələni etməliyik.

Son dərəcə maraqlı, zəngin ənənələrə bağlı olan, kökləri çox qədimlərə gedib çıxan Lənkəran toyu öz tədqiqatlarını gözləyir.