ÅÒÍÎÌÓÑÈÃÈØÖÍÀÑËÛÃ
ÌÓÜÀÌ ÌßÆËÈÑËßÐÈ ßÍßÍßËßÐÈÍÈÍ ÄÀÂÀÌÛ
Rafael MÓÑAÉÅÂ
ÌÓÑÈÃÈ ÔÎËÊËÎÐÓÍÀ ÀÈÄ ÁßÇÈ ÃÅÉÄËßÐ
Ìþùëÿò ÌÖÑËÖÌÎÂ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍÛÍ ÃÅÉÐÈ-ÌÀÄÄÈ ÌßÄßÍÈ ÈÐÑÈ: ÀØÛà ÑßÍßÒÈ
ßùëèìàí ÐßÙÈÌÎÂ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÕÀÍßÍÄßËÈÊ ÑßÍßÒÈÍÄß ÌÓÑÈÃÈ ÌßÆËÈÑËßÐÈÍÈÍ ÐÎËÓ
Òåëìàí ÃßÍÈÉÅÂ
|
|
Muüam èfa÷ûlûüû mörÿkkÿb vÿ ÷ÿtèn sÿnÿtdèr. Øèfahè ÿnÿnÿlè professèonal musèqè nþâö olan muüamûn yaradûcûlarû vÿ èfa÷ûlarû peøÿkar sÿnÿtkarlar – xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿrdèr. Mÿlum olduüó kèmè, muüamlar xanÿndÿlÿr vÿ xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarû tÿrÿfèndÿn èfa olunaraq yaradûlûr. Xanÿndÿ vÿ sazÿndÿlÿr - xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarû muüam sÿnÿtènèn ÿnÿnÿlÿrènè sÿdaqÿtlÿ qoruyaraq sonrakû nÿsèllÿrÿ þtörmÿklÿ yanaøû, hÿm dÿ onlarû ènkèøaf etdèrèr, zÿngènlÿødèrèrlÿr.
Muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøaf mÿrhÿlÿlÿrènè èzlÿdèkdÿ bþyök bèr dþvr ÿrzèndÿ onun yöksÿk ènkèøaf yolu ke÷dèyènèn øahèdè oluruq. Tarèx boyu bu sÿnÿt Øÿrqdÿ, o cömlÿdÿn dÿ Azÿrbaycanda xösusè tÿlèm-tÿrbèyÿ ÿnÿnÿsènÿ malèk olmuødur, yÿnè muüamûn tÿdrèsèndÿ ustadlarûn baø÷ûlûq etdèyè mÿktÿblÿrèn, sÿnÿtkarlarûn èøtèrakû èlÿ ke÷èrèlÿn mÿclèslÿrèn bþyök rolu olmuødur. Bu ÿnÿnÿ bu gön dÿ davam edèr.
Sÿnÿt yoluna qÿdÿm qoyan hÿr bèr xanÿndÿyÿ, tar vÿ ya kaman÷a èfa÷ûsûna muüamlarû þyrÿdÿn möÿllèm olur. Lakèn muüam èfa÷ûsû hÿm dÿ dþvrönön mÿøhur sÿnÿtkarlarû èlÿ sûx tÿmasda, onu ÿhatÿ edÿn mÿdÿnè möhètdÿ formalaøûr, yetkènlÿøèr. Sþzsöz kè, ustad sÿnÿtkarlarûn yaradûcûlûüûndan bÿhrÿlÿnèr vÿ onlarûn ÿnÿnÿlÿrènè davam etdèrèr. Bu baxûmdan muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn ènkèøafûnda muüam mÿclèslÿrènèn ÿhÿmèyyÿtè bþyökdör.
Tarèxè vÿ ÿdÿbè mÿnbÿlÿrdÿn mÿlumdur kè, muüam sÿnÿtè Øÿrq þlkÿlÿrèndÿ orta ÿsrlÿrdÿ (X – XÛÛ vÿ sonrakû ÿsrlÿr) saraylarda, musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrdÿ tÿøÿkköl tapmûødûr. Orta ÿsrlÿrdÿ muüam mÿclèslÿrènèn mþvcud olmasû haqqûnda mÿlumatlara klassèk ÿdÿbèyyatda, mènèatör rÿsm sÿnÿtè nömunÿlÿrèndÿ rast gÿlèrèk.
Azÿrbaycanûn bþyök mötÿfÿkkèr øaèrè Nèzamè Gÿncÿvènèn ÿdÿbè èrsèndÿ o dþvrön musèqè mÿdÿnèyyÿtè haqqûnda genèø mÿlumatlar var. Nèzamènèn poemalarûnda o dþvrdÿ musèqè tÿcröbÿsèndÿ yayûlmûø muüam, tÿsnèf vÿ rÿqs adlarû, musèqè alÿtlÿrè haqqûnda mÿlumatlar, hÿm÷ènèn, onlarûn èfa÷ûlarû – xanÿndÿ vÿ musèqè÷èlÿrèn adlarû þz ÿksènè tapmûø, onlarûn sÿnÿtkarlûüû tÿrÿnnöm olunmuødur.
Nèzamènèn ÿsÿrlÿrènèn øÿrhèndÿn mÿlum olur kè, o dþvrdÿ padøahlarûn saraylarûnda øaèrlÿrèn vÿ peøÿkar musèqè÷èlÿrèn èøtèrakû èlÿ musèqèlè-poetèk mÿclèslÿr ke÷èrèlmèødèr. Mÿsÿlÿn, «Xosrov vÿ Øèrèn» poemasûnda xanÿndÿ vÿ mahèr ÷alüû÷ûlar olan Barbÿd vÿ Nÿkèsanûn bèr-bèrèlÿ èfa÷ûlûq yarûøû tÿsvèr olunur. Hÿr èkè xanÿndÿ mÿzmunlu, örÿyè rèqqÿtÿ gÿtèrÿn qÿzÿllÿrlÿ ecazkar muüamlar èfa edèr, mÿclèsdÿ onlarû dènlÿyÿnlÿr èsÿ onlarûn sÿnÿtènè yöksÿk qèymÿtlÿndèrèrlÿr. Bu epèzoddan aydûn olur kè, Nèzamènèn adûnû ÷ÿkdèyè bu xanÿndÿlÿr þz èfa÷ûlûq sÿnÿtè èlÿ o dþvrdÿ ÷ox mÿøhur olmuø vÿ øah sarayûnda tez-tez ke÷èrèlÿn ÿdÿbè-musèqèlè mÿclèslÿrèn sevèlÿn èøtèrak÷ûlarû olmuølar.
Saraylarda ke÷èrèlÿn musèqèlè-poetèk mÿclèslÿr muüamûn ènkèøafûnda ÿvÿzedèlmÿz rol oynamûødûr. Nèzamè Gÿncÿvè èlÿ bÿrabÿr, Qÿtran Tÿbrèzè, Sÿdè Øèrazè, Hafèz vÿ baøqa øaèrlÿrèn ÿsÿrlÿrèndÿ dÿ bununla baülû genèø mÿlumatlar var. Eynè zamanda, Sÿfèÿddèn Urmÿvè (XÛÛÛ ÿsr), ßbdölqadèr Maraüayè (XÛV ÿsr) kèmè bþyök musèqèøönas alèmlÿrèn saraylarda yaøamasû, muüam sÿnÿtènè dÿrèndÿn þyrÿnmÿklÿ þz musèqè rèsalÿlÿrènè yazmasû vÿ musèqè sÿnÿtènè, musèqè elmènè èrÿlè aparmalarû orta ÿsrlÿrdÿ Azÿrbaycanûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn yöksÿk ènkèøaf sÿvèyyÿsèndÿn xÿbÿr verèr.
Bötön bunlar XÛX – XX – XXÛ ÿsrlÿrdÿ muüam sÿnÿtènèn yöksÿlèøè ö÷ön bönþvrÿ olmuødur. Orta ÿsrlÿrèn musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrènèn ÿnÿnÿlÿrè özÿrèndÿ sonrakû dþvrlÿrdÿ dÿ muüam mÿclèslÿrè tÿøkèl olunmuødur.
Azÿrbaycanûn möxtÿlèf øÿhÿr vÿ bþlgÿlÿrèndÿ - Øuøada, Øamaxûda, Bakûda, Ýÿíæÿäÿ, Íàõ÷ûâàíäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ yaøayûb-yaradan muüam èfa÷ûlarûnûn yaradûcûlûüû, onlarûn yaratdûüû muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn kþklÿrè ömumazÿrbaycan musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn ènkèøafû èlÿ baülûdûr. Bununla belÿ ayrû-ayrûlûqda Øuøa, Øamaxû, Bakû muüam mÿclèslÿrèíèí ôÿàëèééÿòè äÿ äèããÿòÿëàéèãäèð.
Ustad sÿnÿtkarlarûn yaratdûqlarû ÿnÿnÿlÿrÿ ÿsaslanan muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿblÿrè muüamûn tarèxè ènkèøafûnda möhöm mÿrhÿlÿlÿr kèmè qèymÿtlÿndèrèlèr. Xösusèlÿ XÛX ÿsrdÿ Azÿrbaycanûn bèr sûra èrè øÿhÿrlÿrèndÿ – Øuøa, Bakû, Øamaxû vÿ s. øÿhÿrlÿrdÿ formalaømûø muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿblÿrè Azÿrbaycanûn musèqè tarèxèndÿ möhöm rol oynamûødûr. Onlarûn èctèmaè hÿyatûn ènkèøafûna, xösusèlÿ dÿ musèqè sÿnÿtènÿ bþyök tÿsèrè vardû kè, bu da muüam èfa÷ûlûüûnda þzönö barèz øÿkèldÿ nömayèø etdèrèrdè.
XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda Bakû, Øamaxû, Øuøa kèmè èrè mÿdÿnèééÿò mÿrkÿzlÿrèídÿ möxtÿlèf øÿxslÿr – gþrkÿmlè øaèr vÿ musèqè÷èlÿr, mÿdÿnèyyÿt hamèlÿrè – mesenatlar, elÿcÿ dÿ zadÿganlar tÿrÿfèndÿn þz saraylarûnda vÿ köbar salonlarûnda tÿøkèl olunan musèqè mÿclèslÿrè mþvcud èdè. Bu musèqè mÿclèslÿrènè bÿzÿn «musèqè dÿrnÿyè» vÿ ya «musèqè salonu» da adlandûrûrdûlar. Øuøada «Nÿvvabûn mÿclèsè», Øamaxûda «Mahmud aüanûn dÿrnÿyè», Bakûda èsÿ «Mÿøÿdè Mÿlèk Mànsurovun salonu» qeyd olunmalûdûr. Bötön bu musèqè mÿclèslÿrè ÿsl musèqè mÿktÿbènÿ, sÿnÿtkarlûq mÿktÿbènÿ ÷evrèlmèødè. Belÿ mÿclèslÿrèn ÿks-sÿdasû tÿkcÿ èrè øÿhÿrlÿrdÿ deyèl, ÿyalÿtlÿrdÿ vÿ hÿtta kÿndlÿrdÿ yayûlmûødû, buradakû musèqèsevÿrlÿr tÿrÿfèndÿn dÿ xösusè muüam mÿclèslÿrè tÿøkèl olunurdu. Bu dþvrdÿ Øuøa, Bakû, Øamaxû, Gÿncÿ mÿclèslÿrènèn özvlÿrè gþrkÿmlè øaèrlÿr vÿ musèqè÷èlÿr olmuødur.
Øuøada 1864-1897-cè èllÿrdÿ «Mÿclèsè-öns» (rÿhbÿrè: mÿøhur Azÿrbaycan øaèrÿsè Xurøèd banu Natÿvan, özvlÿrè: M.P.Fÿna, M.ß.Nþvrÿs, A.H.Yözbaøov, M.Mÿmaè vÿ b.), 1872-1910-cu èllÿrdÿ «Mÿclèsè fÿramuøan» vÿ ya «Mÿclèsè xamuøan» (rÿhbÿrè: gþrkÿmlè musèqèøönas Mèr Mþhsön Nÿvvab, uzvlÿrè: Hÿsÿnÿlè xan Qaradaüè, Fatma xanûm Kÿmènÿ, Mèrzÿ Sadûq ßsÿd oülu, Hacû Hösö, Mÿøÿdè Èsè, Cabbar Qaryaüdû oülu vÿ b.) fÿalèyyÿt gþstÿrÿrÿk, poezèyanûn vÿ muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnda möhöm rol oynamûødûr.
Bakûda (Abøeron) «Mÿcmÿöø-øöÿra» (Aüa Kÿrèm Salèk, Aüa Dadaø Mönèrè, Aüa Seyèd oülu Aüabala vÿ b.) vÿ Mànsurovlarûn musèqè mÿclèslÿrè sÿnÿt ocaüûna ÷evrèlmèødè.
Øamaxûda (Øèrvan) «Beytös-sÿfa» (Seyèd ßzèm Øèrvanè, Mÿhÿmmÿd Sÿfa, Mèrzÿ Mÿhÿmmÿdhÿsÿn) vÿ Mÿhÿmmÿdzadÿ Mahmudaüa ßhmÿdaüa oülunun malèkanÿsèndÿkè mÿclèslÿr þz ÿtrafûna ÷oxlu musèqè pÿrÿøtèøkarlarûnû toplamûødû.
Gÿncÿdÿ XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Mÿøÿdè Cÿmèl ßmèrovun evèndÿ toplaøan musèqè mÿclèslÿrè fÿalèyyÿt gþstÿrèrdè vÿ øÿhÿrèn musèqè hÿyatûnûn canlandûrûlmasûnda bþyök rol oynayûrdû.
Eynè zamanda, onu da nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr kè, saraylarda vÿ köbar evlÿrdÿ tÿøkèl olunan musèqèlè-poetèk mÿclèslÿrèn audètorèyasû bèr qÿdÿr mÿhdud èdè vÿ burada xösusè dÿvÿt olunmuø øÿxslÿr èøtèrak edÿ bèlèrdè. Ancaq o dþvrdÿ xanÿndÿ vÿ sazÿndÿ dÿstÿlÿrènèn èøtèrak etdèyè toylar da ÿsèl muüam sÿnÿt mÿclèsènÿ ÷evrèlèrdè vÿ burada genèø xalq kötlÿlÿrè èøtèrak edèrdè.
Õalq arasûnda ÷îõ ñåâèëÿí muñèãè sÿnÿtènèn þz spesèfèk cÿhÿtlÿrè var èdè. Øÿhÿr möhètèndÿ yaøayan adè xalq kötlÿsènèn toy mÿclèslÿrèndÿ tar, kaman÷a, qaval ÷alanlar vÿ oxuyan èøtèrak edèrdèsÿ, kÿnd yerlÿrèndÿêè toylarûn ÿksÿrèyyÿtè sazûn, zurnanûn, balabanûn, kaman÷anûn, zÿrb alÿtlÿrènèn, qarmonun möøayèÿtè èlÿ ke÷èrèlèrdè.
Bötön bunlar da þz nþvbÿsèndÿ muüam sÿnÿtènèn xalq arasûnda daha genèø yayûlmasûna, yenè muüam èfa÷ûlarûnûn yetèømÿsènÿ, xalq musèqèsènèn, klassèk muüamlarûn qorunub saxlanûlmasûna vÿ ènkèøaf etmÿsènÿ ÷ox bþyök tÿsèr gþstÿrèrdè.
Hÿqèqÿtÿn dÿ Azÿrbaycanûn musèqè hÿyatûnûn ènkèøafûnda Qarabaü (mÿrkÿzè – Øuøa), Øèrvan (mÿrkÿzè – Øamaxû), Abøeron (mÿrkÿzè – Bakû) musèqè mÿclèslÿrènèn bþyök ÿhÿmèyyÿtè olmuødur. Maraqlû burasûdûr kè, adlarû ÷ÿkèlÿn musèqè mÿclèslÿrènèn hÿr bèrè musèqè yaradûcûlûüûnû ènkèøaf etdèrmÿklÿ musèqè tarèxèmèzdÿ ÿvÿzolunmaz èzlÿr, fÿrdè xösusèyyÿtlÿr vÿ mÿktÿblÿr, ÿnÿnÿlÿr qoymuødur.
Eynè zamanda, bötön bu musèqè mÿktÿblÿrè ayrû-ayrûlûqda, bèr-bèrèndÿn tÿcrèd olunmuø øÿkèldÿ deyèl, qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿr øÿraètèndÿ mþvcud olmuødur. Bu øÿhÿrlÿrdÿ yaøayûb-yaradan xanÿndÿ vÿ sazÿndÿ dÿstÿlÿrè Azÿrbaycanûn dègÿr yerlÿrènÿ (hÿm÷ènèn, Èrana, Törkèyÿyÿ, Orta Asèyaya vÿ baøqa þlkÿlÿrÿ) dÿvÿt olunmuø, musèqè mÿclèslÿrèndÿ vÿ toylarda èøtèrak etmèølÿr. Möxtÿlèf èfa÷ûlûq mÿktÿblÿrènÿ mÿnsub sÿnÿtkarlarûn bèr-bèrèlÿ önsèyyÿtè sayÿsèndÿ muüam ÿnÿnÿlÿrè qarøûlûqlû tÿsèrÿ mÿruz qalmûø, zÿngènlÿømèø, yenè yollar, èfa÷ûlûq nÿfÿslÿrè, yenè muüam vÿ tÿsnèflÿr meydana gÿlmèødèr.
Qarabaü bþlgÿsènèn mÿrkÿzè olan Øuøa øÿhÿrèndÿ tÿøÿkköl tapmûø muüam mÿclèslÿrè vÿ Qarabaüda yaøayûb – yaradan xanÿndÿlÿrè, xalq ÷alüû alÿtlÿrè èfa÷ûlarûnû – sazÿndÿlÿrè þzöndÿ cÿmlÿødèrÿn muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ÿnÿnÿlÿrè Azÿrbaycan musèqè tarèxènèn zÿngèn sÿhèfÿlÿrèdèr.
Hÿlÿ XÛX ÿsrdÿ Qarabaüda mèllè musèqè ÿnÿnÿlÿrènèn vösÿtëè ènkèøafû tarèxè mÿnbÿlÿrdÿn aydûndûr. Xösusèlÿ Øuøanûn zÿngèn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn XÛX-XX ÿsrlÿrdÿ nÿènkè Azÿrbaycanûn, hÿtta Zaqafqazèya xalqlarûnûn mÿdÿnè ènkèøafûnda bþyök rol oynamasûnû xösusè olaraq nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr. Tÿsadöfè deyèl kè, Øuøanû «Qafqazûn konservatorèyasû» adlandûrmûølar.
Onu äà qeyd edÿk kè, Øuøa Qarabaüûn mÿdÿnèyyÿt mÿrkÿzè olduüu ö÷ön muüam, aøûq, folklor vÿ s. ÿnÿnÿvè sÿnÿt nömunÿlÿrè ÿsasÿn þz yöksÿk ènkèøafûnû mÿhz Øuøada tapmûødûr. Ona gþrÿ dÿ Qarabaüûn dègÿr ÿrazèlÿrèndÿ yaøayan tanûnmûø musèqè÷èlÿr, xanÿndÿ vÿ ènstrumental èfa÷ûlar Øuøaya tez-tez gÿlÿr vÿ buradakû mþhtÿøÿm sÿnÿt yarûølarûna qatûlardûlar.
Qarabaüûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn tarèxèndÿ ne÷ÿ-ne÷ÿ xalq sÿnÿtkarlarûnûn, muüam ustadlarûnûn adlarû hÿkk olunmuødur. Tÿbèèdèr kè, bu sÿnÿtkarlarûn yetèräèéè ìóñèãè÷èëÿð äÿ olmuøäóð vÿ onlar þz muüam ÿnÿnÿlÿrènè þç éåòèðìÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ sonrakû nÿslÿ þtörmöølÿr. Øöbhÿsèz, muüam sÿnÿtènèn ènkèøafûnû bunsuz tÿsÿvvör etmÿk qeyrè-mömköndör. Lakèn ÷ox tÿÿssöf kè, yazûlû mÿnbÿlÿrdÿ bu sÿnÿtkarlarûn fÿalèyyÿtè vÿ yaradûcûlûq öslubu haqqûnda mÿlumat ÷ox azdûr. Bununla belÿ, Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn ènkèøafûnûn yenè tarèxè dþvrö XÛX ÿsrdÿn baølanûr desÿk, sÿhv etmÿrèk.
Xösusèlÿ XÛX ÿsrèn èkèncè yarûsûnda vÿ XX ÿsrèn bèrèncè yarûsûnda Qarabaüda muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè ÿn yöksÿk ènkèøaf mÿrhÿlÿsènÿ ÷atmûø vÿ bu dþvrdÿ bötön Azÿrbaycanûn musèqè mÿdÿnèyyÿtènèn èrÿlèlÿyèøènÿ tÿkan verÿn vÿ musèqèmèzè dönyanûn bèr ÷ox þlkÿlÿrèndÿ tanûdan sÿnÿtkarlar nÿslè yetèømèødèr. Onlarûn yaradûcûlûq ÿnÿnÿlÿrènÿ ÿsaslanan muüam èfa÷ûlûüû mÿktÿbènèn nömayÿndÿlÿrè bu gön musèqèmèzèn þncöl sÿnÿtkarlarûdûr.
Qarabaü muüam èfa÷ûlarû Azÿrbaycanûn qÿdèm musèqè ÿnÿnÿlÿrènèn ènkèøaf etdèrèlmÿsèndÿ bþyök xèdmÿt gþstÿrmèølÿr. Xanÿndÿlÿr vÿ ènstrumental èfa÷ûlar ÿnÿnÿvè øÿkèldÿ muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn èncÿlèklÿrènè, muüamlarûmûzû nÿsèldÿn-nÿslÿ þtörÿrÿk bþyök bèr mÿktÿb yaratmaüa naèl olmuølar. Qarabaü sÿnÿtkarlarûnûn ne÷ÿ nÿslè dÿyèøsÿ dÿ onlarûn yaratdûqlarû ÿnÿnÿlÿr bu gön dÿ muüam èfa÷ûlarûmûz tÿrÿfèndÿn yaøadûlmaqdadûr.
Qarabaü muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtènèn tarèxè Azÿrbaycanûn qÿdèm musèqè ÿnÿnÿlÿrè èlÿ baülû olsa da onun mÿhz mÿktÿb kèmè formalaømasûnû musèqè tÿdqèqat÷ûlarû Xarrat Qulunun yaratdûüû muüam tÿdrèsè ocaüû èlÿ baülayûrlar. Lakèn bu, o demÿk deyèldèr kè, Xarrat Quludan ÿvvÿl muüam tÿdrès olunmurdu vÿ ya muüam èfa÷ûlûüû sÿnÿtè ènkèøaf etdèrèlmèrdè.
Qarabaü musèqè mÿdÿnèyyÿtè tarèxèndÿ èsÿ «mÿktÿb» sþzönÿ èlk dÿfÿ mÿhz XÛX ÿsrèn ortalarûnda Xarrat Qulunun fÿalèyyÿtè èlÿ baülû olaraq rast gÿlèrèk. Bu da sûrf tÿdrès ocaüû mahèyyÿtè daøûyaraq, ÿsasÿn dènè mÿqsÿdlÿrÿ xèdmÿt etmèødèr.
|