ИРСИМИЗ «ШУША – 250»
Şuşa Azərbaycan musiqisinin məbədidir
Z.Səfərova.
Natəvan və musiqi
A. Ziyadlı.
Bülbül Azərbaycan professional vokal sənətinin banisidir
S. Həsənova-Ismayılova.
Azərbaycan incəsənətində Bədəlbəylilərin rolu
N. Rəhimova.
Ağalar Əliverdibəyovun musiqişünaslıq fəaliyyəti
haqqında
F. Xalıqzadə.
Şuşa musiqi təhsili
Y. Vəliyev

         Məlumdur ki, Azərbaycan milli mədəniyyətinin keçmişini, bu gününü və gələcəyini unikal Şuşa şəhərinin ictimai-tarixi və bədii mühitindən ayrı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Şuşanın füsunkar təbiəti və yüksək mənəvi ab-havası şəraitində saysız-hesabsız xanəndə və sazəndələr yetişmiş və böyük şöhrət qazanmışdır. "Qafqazın konservatoriyası" kimi şərəfli bir ada layiq görülmiş bu şəhərin zəngin musiqi ənənələri və eləcə də mütərəqqi maarif xadimlərinin fəaliyyəti musiqi elminin inkişafı üçün də son dərəcə əlverişli olmuşdur.
         Müasir Azərbaycan musiqişünnaslıq fikrinin təşəkkülü və inkişafında görkəmli Şuşa ziyalılarından sayılan Ağalar bəy Əliverdibəyovun da mühüm xidmətləri olmuşdur. Onun bu sahədəki fəaliyyəti bir sıra mütəxəssislər tərəfindən (S. Rüstəmov, A. Məmmədov, F. Əliyeva, A. Xəlilova) qeyd edilsə də, deyə bilərik ki, hələ tam mənasında dəyərləndirilməmişdir.
         Ağalar bəy Ələkbər oğlu Əliverdibəyov 1880-ci ildə anadan olmuşdur. O, Ağdamın dövlətli mülkədarı, Xan qızı Xurşudbanu Nətavanın süd qardaşı Kərbəlayi Ələkbərlə Telli xanımın altı övladından biri idi. Kərbəlayi Ələkbərin birinci nigahından daha üç övladı olmuşdu. Onlardan biri də dahi Üzeyir Hacıbəyovun anası Şirin xanım idi. Şirin xanımla Ağalar Nətavanın başçılıq etdiyi "Məclisi-üns"ün yığıncaqlarında fəal iştirak edirdilər.
         Ağalar bəy muğamın sirlərini məşhur xanəndə Hacı Hüsünün ustadı sayılan Mir Baba Mir Abdulla oğlu Vəzirovdan öyrənmişdi. Onun musiqiçi kimi yetişməsində xanəndələrdən Şükür Aruşanzadə və Muxtar Bədəlbəyli ilə ünsiyyəti və tarzən Cavad bəy Xazalanski ilə birgə çıxışları da böyük rol oynamışdı. Öz növbəsində Ağalar bəy Üzeyir Hacıbəyovun ilk müəllimi olmuş, dahi bəstəkarın qəlbində xalq musiqisinə və muğam sənətinə qarşı böyük məhəbbət hissi oyatmışdı.
         Ağalar Əliverdibəyov mükəmməl Avropa təhsili almış mütərəqqi ziyalılarımızdan biri olmuşdur. O, 1901-ci ildə Peterburq Texnoloji Institutunu, sonra isə Varşava Inşaat Institutunu bitirmişdir. Gənc mütəxxəssis 1813-cü ildə vətənə qayıtmış, Bakı şosse yolları idarəsində mühəndis vəzifəsində işləmişdir. O, həmçinin gözəl muğam bilicisi kimi A. Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunun xanəndəlik sinfində dərs demişdir.
         A. Əliverdibəyov ixtisasca inşaat mühəndisi olsa da, Şuşanın mədəni mühiti onun bir musiqişünas kimi yetişməsində həqiqətən konservatoriya rolunu oynamışdır. Bu aydın zəkalı maarif xadiminin musiqi görüşlərində orta əsr nəzəriyyəçilərinin müəyyən təsiri özünü göstərsə də, o özünün yüksək bilik səviyyəsi və cari musiqi həyatına sıx bağlılığı sayəsində Azərbaycanda müasir musiqişünaslıq təfəkkürünün formalaşmasında müsbət rol oynamışdır.
         Gənc yaşlarından A. Əliverdibəyov müxtəlif xalqların musiqi tarixinə böyük maraq göstərmiş, bu mövzuya aid ədəbiyyatı diqqətlə mütaliə etmiş, Qarabağın və ümumiyyətlə, Azərbaycanın musiqi həyatı sahəsində qiymətli müşahidələr aparmış, öz fikir və mülahizələrini daima qələmə almağa səy göstərmişdir. A. Əliverdibəyov müxtəlif dünya xalqlarının mədəniyyətini əhatə edən "Musiqi tarixi" adlı dolğun məzmunlu kitab yazmışdır (əlyazma, 339 səh.)1.
         Həmin kitab, eləcə də xalq mahnı və təsniflərinin toplanılmasına böyük qayğı göstərməsi bu gözəl ziyalının musiqişünaslıq fəaliyyəti barədə danışmağa əsas verir.
         A. Əliverdibəyovun zəngin dünyagörüşü, geniş bilik dairəsi və eləcə də Şuşa mühitində qazandığı musiqi səriştəsinə müvafiq olaraq musiqişünaslıq maraqları da çox rəngarəng olmuşdur. Müxtəlif xalqların musiqi tarixinə yaxşı bələd olması, musiqinin təbiəti, yaranışı, təsir xüsusiyyətləri (bədii, psixoloji, müalicəvi və b.) kimi böyük problemlərin qaldırılması, milli musiqi mədəniyyəti ilə yaxından maraqlanması və bir sıra fikirləri A. Əliverdibəyovun geniş əhatəli musiqişünaslıq görüşlərini əks etdirir.
         "Musiqi tarixi" kitabı Çin, Yapon, Hind, Misir, Israil, yunan, Roma, ərəb, fars, türk, Azərbaycan xalqlarının musiqi mədəniyyətinə həsr olunmuş bölmələrdən ibarətdir. Bu bölmələrin yazılmasında müəllif istər rus və Avropa musiqi tarixçilərinin kitablarından, istərsə də bəzi Şərq musiqi risalələrindən yaradıcılıqla bəhrələnmişdir.
         Kitabın Azərbaycan musiqisi haqqındakı bölməsi həm müstəqil müşahidə və düşüncələrin məhsulu olmaqla, həm də dolğun məzmunu ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
         A. Əliverdibəyov Şuşanın yüksək bədii atmosferini geniş tarixi-ictimai və mədəni şərait fonunda parlaq şəkildə əks etdirmişdir. Şəhərin təhsil müəssisələri (o cümlədən məşhur musiqi məktəbləri), şer və musiqi məclisləri ("Məclisi-üns", "Məclisi-fəramuşan"), bütövlükdə sənayei-nəfisənin inkişafı Şuşa musiqi mədəniyyətinin çiçəklənməsinə səbəb olmuşdur. Bir çox xanəndələr, tar və kamança ustaları, aşıqlar, habelə qaval və qarmon ifaçıları haqqında verilmiş dəyərli bilgilər, toy-düyünlərin və rəngarəng folklor mühitinin şərhi bu füsunkar diyarın zəngin musiqi həyatının açıb göstərir.
         A. Əliverdibəyov Qarabağın musiqi salnaməsini yazmaqla yanaşı, başqa muğam məktəblərinin (Şirvan, Bakı) nümayəndələrini də qeyd edir, bundan başqa Irəvan, Lənkəran, Nuxa və Salyanın muğam ifaçıları haqqında dəyərli faktlar göstərir.
         Müəllifin Azərbaycan xalq musiqisinin bir sıra məsələlərinə fəal münasibəti elmi musiqişünaslıq baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyır. Xalq musiqi həyatının ətraflı şərhi, janr təsnifatı məsələsində uğurlu cəhd göstərməsi, mürəkkəb folklor proseslərini izləməsi, çalğı alətləri və ifaçılıq sənətini işıqladırması şifahi ənənəli nümunələrin nota alınmasında yaxından iştirakı bunu parlaq sübut edir.
         Ağalar bəy özünün ifaçılıq təcrübəsində muğam, mahnı və təsniflərə əsas yer ayırsa da, xalq musiqisini küll halında öyrənməyə çalışmış, müasir elmi təsəvvürlərlə həmahəng səsləşən təsnifat növünü ortaya qoymuşdur. Onun sadaladığı dörd xalq musiqi yaradıcılığı sahəsindən birincisi ("əğnyaların və əyanlar arasında istemal olan musiqi") muğamat sənətini, digəri isə aşıq havalarını nəzərdə tutursa, "Qaraçılar musiqisi" adlandırılan və geniş kütlələrə ("qara camaata") aid edilən üçüncü növə həm mahnı, həm də oyun havalarını şamil etmək olar. Adları çəkilən musiqi növləri hal-hazırda geniş yayılmış təsnifat sistemilə əsasən üst-üstə düşür. Mahnı və rəqs musiqisinin A. Əliverdibəyov tərəfindən bir qrupda birləşdirilməsi, çoban musiqisinə isə xüsusi bir yer ayrılması bəzi fərqli cəhətlər kimi göstərilə bilər.
         Müəllif həmin musiqi janrlardan başqa, "Şəbeh" tamaşalarında istifadə olunan dini musiqini, idman yarışlarını müşayiət edən cəngi havalarını və yaslarda ağıların oxunmasını da qeyd etməyi unutmur. "Musiqi tarixi" əsərinə görə demək olur ki, ağılar xidməti məqsədlərdən başqa həmçinin estetik funksiya da daşıyırdı: "nəzm və əşarın o dərəcədə xalq kütləsinə nüfuzu olubdur ki, hətta yas mərasimi şairanə, müəyyən bir rəng-rövnəq qazanmışdı ("Qobustan", 1987, 3, s. 4).
         Təhlil olunan əsərə əsasən bir sıra musiqiçilərin keçmişdə müxtəlif vəzifələr daşıdığı məlum olur. Belə ki, xanəndələr həm muğam dəstgahlarını ifa edər, həm də şəbeh tamaşalarının musiqi tərtibatında fəal rol oynayardılar. Və ya toylara dəvət olunmuş kamançaçalanlar eyni zamanda zurnada da çalmağı bacarırdılar. Müəllif yazır: "Oxuyanlara məlum olsun ki, Şuşa şəhərində nə qədər kamançazən var idisə, onların hamısı da zurnaçı olmuşdu"2.
         Bundan başqa, zurnada çalınan muğam parçalarının nəvağət termini ilə adlandırılmısı da bəyan edilir. "Belə ki, muğamatı tar və kamançada çalanda dəstgah, zurnada isə çalanda nəvağət adı verirlərdi"3.