ПОРТРЕТЛЯР
Məmməd Quliyev haqqında
A. Kərimli.
Cavanşir Quliyevın total musiqi axtarışları
Z. Dadaşzadə.
Tofiq Bakıxanov 70
C. Həsənova-Ismayılova.

         Görkəmli bəstəkarımız, Azərərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor Tofiq Bakıxanovun anadan olmasının 70 illiyi, yaradıcılıq fəaliyyətinin isə 50 illiyi tamam olur. Bu əlamətdar tarixlə əlaqədar olaraq, Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə Tofiq Bakıxanov Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunmuşdur. Bu münasibətlə möhtərəm prezidentimiz T. Bakıxanova təbrik məktubu göndərərək, müasir Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi kimi onun sənətini yüksək dəyərləndirmişdir. Məktubda deyilir: "Əlli illik yaradıcılıq yolunuz həm ifaçı, həm də bəstəkar kimi xalqa sədaqətli xidmət, musiqi sənətinə möhkəm bağlılıq olmuşdur. Azərbaycan milli musiqi xəzinəsinin dərin köklərindən bəhrələnən çoxşaxəli yaradıcılığınız müasir musiqinin ümumi kontekstində inkişaf edərək, sənət aləmində sizə böyük hörmət qazandırmışdır".
        Bəli, bu gün Tofiq Bakıxanovun sənətkarlığı kamillik zirvəsindədir. T. Bakıxanov əsərləri ilə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafına xidmət edən bəstəkar, həm solist, həm də kamera ansamblı tərkibində mahir ifaçılıq imkanlarına malik skripkaçı, milli musiqiçi kadrların yetişməsində əməyi olan gözəl pedaqoq, musiqi sənətinin müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş elmi-publisistik məqalələrin müəllifi, musiqimizi xarici ölkələrdə geniş təbliğ edən fəal ictimai xadim kimi tanınmışdır.
        Danılmaz həqiqətdir ki, sənətkarın yetişməsində, dünyagörüşünün formalaşmasında onun boya-başa çatdığı mühitin, onu əhatə edən aləmin, şəxsiyyətlərin böyük rolu vardır. T. Bakıxanovun da bir bəstəkar kimi püxtələşməsində onun ailəsinin və müəllimlərinin təsiri göz qabağındadır.
        Azərbaycanın məşhur nəsillərindən biri kimi tarixə görkəmli şəxsiyyətlər vermiş Bakıxanovlar nəslinin nümayəndəsi olan Tofiq müəllimin atasından – görkəmli tarzən, muğam bilicisi və pedaqoq Əhməd Bakıxanovdan öyrəndiyi muğamlar onun yaradıcılığı üçün əsaslı bünövrə oluşdur. Zəmanəmizin görkəmli bəstəkarı Qara Qarayevin sinfində əxz etdiyi bəstəkarlıq üsülları isə onun sənətdə öz yolunu tapması, öz dəst-xəttini yaratması üçün geniş imkanlar açmışdır. T. Bakıxanovun öz sözlərilə desək, o, Qara Qarayevdən musiqinin incəliklərini öyrənmiş, bəstəkarlığın necə çətin və şərəfli bir sənət olduğunu dərindən duymuşdur.
        T. Bakıxanovun sənət zövqü, dünyagörüşü, yaradıcılıq üslubu məhz o dövrdə, Q. Qarayevin təsiri altında formalaşmış, professional keyfiyyətlər kəsb etmişdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, T. Bakıxanovun yaradıcılıq üslubunda xalq musiqisi ilə dərin bağlılıq müasir bəstəkarlıq yazı texnikası ilə üzvi vəhdət yaratmışdır. Bu da onun Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin qabaqcıl nümayəndəsi kimi ad-san qazanmasına gətirib çıxarmışdır.
        Görkəmli bəstəkarımız Tofiq Quliyev deyirdi: "Tofiq Bakıxanov ona görə xoşbəxt sənətkardır ki, elə bir ailədə doğulub, böyük bəstəkar və gözəl insan Qara Qarayevin sinfində təhsil alıb. Belə bir şəxsin Azərbaycan musiqisində mühüm rol oynaması təbiidir. T. Bakıxanov musiqinin bütün janrlarında fəal yaradıcılıq göstərən bir sənətkardır. Onun simfonik, kamera, səhnə musiqisindən ibarət əsərləri dəyərli sənət nümunələridir".
        T. Bakıxanovun yaradıcılığı çoxşaxəli və məhsuldardır. O, operadan başqa, musiqinin demək olar ki, bütün janrlarına müraciət etmiş və maraqlı əsərləri ilə Azərbaycan musiqi xəzinəsini zənginləşdirmişdir. T. Bakıxanovun bədii irsinə nəzər salsaq, çox samballı bir siyahı ilə rastlaşarıq. Bəstəkar skripka, viola, violonçel, fleyta ilə fortepiano üçün iyirmidən artıq sonatanın, trio, kvartet, kvintet və müxtəlif alətlər ilə simfonik orkestr üçün 25 konsertin müəllifidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan musiqisində viola, violonçel, fleyta üçün sonata və konsert janrına, o cümlədən, qoboy, klarnet, truba alətləri üçün konsert janrına ilk dəfə olaraq Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. T. Bakıxanov, eyni zamanda, üç balet, üç musiqili komediya, bir sıra mahnı və romanslar bəstələmişdir. Simfonik musiqi sahəsi isə bəstəkarın yaradıcılıq irsində altı simfoniya, beş simfonik muğam, beş simfonik poema, simfonik süitalar, uvertyuralar və s. əsərlərlə təmsil olunmuşdur.
        Skripkaçı kimi sənət aləminə gəlmiş T. Bakıxanov öz ilhamlı çalğısı ilə musiqisevərlərin rəğbətini qazanmışdı. Vaxtilə dahi Üzeyir Hacıbəyov T. Bakıxanovun hələ onillik musiqi məktəbində oxuduğu illərdə çalğısını dinlədikdən sonra onun böyük gələcəyi olacağını söyləmişdi. Uzaqgörənliklə deyilmiş bu sözlər çox tezliklə həyata keçməyə başladı. N. I. Tsimberov, S. L. Bretanitski, A. N. Amiton kimi professorlardan dərs almış T. Bakıxanov skripkaçı kimi sənətini təkmilləşdirərək, Azərbaycan və xarici ölkə bəstəkarlarının əsərlərinin mahir ifaçısı kimi tanındı.
        1945-ci ildə Ü. Hacıbəyovun anadan olmasının 60 illiyi münasibəti ilə keçirilən konsertdə T. Bakıxanov solist kimi dirijor L. Qinzburqun rəhbərliyi altında simfonik orkestrin müşayiətilə "Arşın mal alan" musiqili komediyasının mövzuları əsasında fantaziyanı, 1947-ci ildə Nizaminin 800 illik yubileyində Vyetanın 4-cü Konsertini ifa etmiş və bu, onun yaddaqalan çıxışlarından olmuşdur. T. Bakıxanov 1950-ci illərdən başlayaraq, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdindəki trioda skripkaçı kimi də fəaliyyət göstərmişdir. O, həm də Azərbaycan bəstəkarlarının bir sıra əsərlərinin ilk ifaçısı olmuşdur. Bu baxımdan F. Əmirovun skripka, fortepiano və simfonik orkestr üçün Ikili konsertinin, C. Cahangirovun skripka və fortepiano üçün Sonatinasının, Skripka və simfonik orkestr üçün Konsertinin, S. Ələsgərovun "Xatirə", "Romans" triolarının (S. Əliyev və E. Əliyeva ilə birgə), skripka və fortepiano üçün Sonatasının ilk ifası T. Bakıxanovun sənət uğurlarındandır.
        T. Bakıxanovun pedaqoji fəaliyyəti də bu sahə ilə bağlıdır. Belə ki, o, uzun illərdir ki, Ü. Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının kamera ansamblı kafedrasında, A. Zeynallı adına Bakı Musiqi Kollecinin simli alətlər şöbəsində dərs aparır, skripka və kamera ansamblı ixtisası üzrə musiqiçi kadrlar hazırlayır.
        Elə ifaçılıq və pedaqoji fəaliyyətini bəstəkarlıqla əlaqələndirməsi də T. Bakıxanovun instrumental əsərlərinin meydana gəlməsi üçün stimul olmuş və bu sahə onun yaradıcılığının aparıcı xəttinə çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, kamera-instrumental əsərlər T. Bakıxanovun irsində mühüm yer tutur.
        Kamera-instrumental musiqi janrlarına müntəzəm müraciət edən bəstəkar bu sahədə öz üslubunu daha dolğunluqla reallaşdıra bilmişdir. Hər bir əsər onun yaradıcılıq simasının müxtəlif tərəflərini açıqlamaqla yanaşı, həm də onun musiqi üslubunu, musiqi dilini yeni keyfiyyətlərlə, yeni cizgilərlə zənginləşdirmişdir. Bu əsərlərdə müasir kamera musiqisinin əsas xüsusiyyətləri bəstəkarın sərbəst ruhlu, zəngin və milli səciyyəli musiqi dili ilə üzvi surətdə qovuşmuşdur. Bu səbəbdəndir ki, T. Bakıxanovun kamera əsərləri ifaçılıq praktikasında və tədris repertuarında möhkəm yer tutmuşdur. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, 1995-ci ildə bəstəkarın kamera əsərləri Moskvada keçirilmiş beynəlxalq festivalın proqramına, 1998-ci və 2000-ci illərdə Kiprdə keçirilən II və IV beynəlxalq musiqi festivallarının proqramına daxil edilmişdir.
        Xüsusilə T. Bakıxanovun ən çox sevdiyi və kiçik yaşlarından bütün qəlbi ilə bağlandığı bir alət – skripka üçün yazdığı əsərləri böyük maraq kəsb edir. Bəstəkar bütün yaradıcılığı boyu mütəmadi olaraq, bu alət üçün kiçik həcmli pyeslərdən tutmuş, konsertə kimi bütün janrlarda əsərlər, o cümlədən, on sonata və sonatina bəstələmişdir. Onlardan 5-ci sonata türk, 6-cı sonata iran, 7-ci sonata ərəb, 8-ci sonata azəri xalq musiqisi əsasında bəstələmiş və müəllif bunları "Şərq sonataları silsiləsi" adlandırmışdır. Göründüyü kimi, bu sonatalarda bəstəkar Şərq xalqlarının musiqi folkloruna müraciət etmiş, bu ölkələrdə yaradıcılıq ezamiyyətində olarkən topladığı materiallar əsasında həmin əsərləri bəstələmişdir. O, hər bir xalqa məxsus milli koloriti təbiət təsvirləri, lirik-dramatik obrazlar vasitəsilə özünə xas bir tərzdə əks etdirmiş, xalq musiqi elementlərindən bacarıqla faydalanmışdır. Məsələn, o, türk sonatası haqqında deyir ki, "Türkiyə xalq musiqisi lad-məqam əsasına görə Azərbaycan musiqisinə yaxınd ır. O, məni ritmik şəkillərin gözəlliyi ilə cəlb edir".
        Azərbaycan xalq mövzuları əsasında yazılmış 8-ci Sonatanı isə bəstəkar, öz etirafına görə, "hər bir yeni əsərinin, istər balet, istərsə də kamera əsərləri, romans və mahnılarının ilk dinləyicisi" olmuş Tofiq Quliyevə həsr etmişdir.
        T. Bakıxanovun skripka sonatalarından 2-cisi "Romantik" sonata, 10-cusu "Cazsayağı" sonata adlanır, bu da bəstəkarın üslubunun rəngarəng çalarlarını açıqlayır.
        Bundan başqa, T. Bakıxanov viola və violonçel üçün də sonatalar bəstələmişdir. Onu da deyək ki, Azərbaycan musiqisində viola üçün sonata janrının yaranması T. Bakıxanovun adı ilə bağlıdır. Musiqişünas Z. Qafarovanın yazdığı kimi, "kompozisiya quruluşuna görə klassik silsilə kimi təqdim olunan sonataların hər birinin məzmunu özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Müasir insanın obrazı, onun zəngin daxili aləmi və işıqlı, nikbin dünyaduyumunun təsviri bu əsərlərin əsas məzmununu təşkil edir".
        Bəstəkarın yaradıcılığından danışarkən, onun fleyta və fortepiano üçün sontalarını da qeyd etməliyik. Belə ki, bu əsərlər bəstəkarın yaradıcılıq imkanlarının genişliyini və onun kamera-instrumental musiqinin inkişafındakı rolunu bir daha nümayiş etdirir.