ПОРТРЕТЛЯР
Məmməd Quliyev haqqında
A. Kərimli.
Cavanşir Quliyevın total musiqi axtarışları
Z. Dadaşzadə.
Tofiq Bakıxanov 70
C. Həsənova-Ismayılova.

        T. Bakıxanov, həmçinin, çox sayda instrumental konsertlərin müəllifidir. Bunlardan skripka, viola, violonçel, fleyta, qoboy, klarnet, truba və tar üçün konsertləri musiqimizdə bu janr sahəsini zənginləşdirən əsərlərdir. T. Bakıxanovun bu alətlər üçün yazdığı konsertləri özünəməxsus səs koloriti, simfonik təfəkkürün dərin qatlarına varması ilə diqqəti cəlb edir. Xüsusilə bəstəkarın violonçel üçün birinci Konserti musiqi dilinin parlaq boyaları, ehtiraslı melodik inkişafı və emosional dolğunluğu ilə yaddaşlara həkk olunmuşdur.
        Həmin Konsert ilk dəfə Moskvada professor S. Knuşevitskinin ifasında, sonra isə Bakıda professor S. Əliyevin ifasında səslənərək, böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. Bu yaxınlarda isə musiqisevərlər Violonçel konsertinin daha bir uğurlu və maraqlı təfsirini eşitdilər. Tofiq Bakıxanovun 70 illik yubileyi münasibəti ilə keçirilən konsertdə bu əsəri bəstəkarın yetirməsi, respublikanın əməkdar artisti, professor Eldar Isgəndərov məharətlə ifa etdi.
        Əlamətdardır ki, 1958-ci ildə Azərbaycan Bəstəkarlar Ittifaqının idarə heyəti tərəfindən T. Bakıxanovun violonçel ilə simfonik orkestr üçün birinci Konsertinin ilk dinləyişindən sonra Qara Qarayev bəstəkarı təbrik edərək demişdir: "T. Bakıxanov fəxr edə bilər ki, Azərbaycan musiqi tarixində ilk violonçel konsertinin müəllifidir". Müəlliminin yüksək rəyindən ruhlanan T. Bakıxanov sonrakı illərdə də Azərbaycan musiqisində hələ istifadə olunmamış janrlara müraciət etmişdir. Bu qəbildən onun fleyta, qoboy, klarnet, truba, viola üçün konsertləri Azərbaycan musiqisində bu alətlər üçün yazılmış ilk konsertlər kimi qeyd olunmalıdır.
        T. Bakıxanovun instrumental yaradıcılığında ikili konsertlər də mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, bəstəkarlar tərəfindən çox az müraciət olunan bu janrda T. Bakıxanov 2 əsər yaratmışdır: skripka, violonçel və simfonik orkestr üçün Ikili konsert, həmçinin, tar, skripka və simfonik orkestr üçün Ikili konsert. Sonuncu adını çəkdiyimiz əsər bəstəkarın Azərbaycan xalq çalğı aləti tarın və Avropa musiqi aləti skripkanın səslənmə və ifaçılıq imkanlarının uzlaşdırılması baxımından maraqlıdır. Bu, Şərq və Qərb musiqi ənənələrinin qovuşdurulması yolunda bəstəkarın uğurlu nailiyyətlərindəndir. Haqqında danışdığımız Ikili konsertin ilk ifaçıları tarzən, əməkdar artist Həmid Vəkilov və skripkaçı Əlimuxtar Babayev olmuşlar.
        T. Bakıxanovun instrumental konsertlərinə xas olan xüsusiyyətlərdən biri ifaçı üçün sərbəst improvizasiya imkanlarının yaradılmasıdır. Bu da bəstəkarın konsert janrının əsas xüsusiyyətini – solist ilə orkestr arasında yarışmanı gözəl duymasından və alətin texniki imkanlarını nümayiş etdirmək bacarığından irəli gəlir. Bu baxımdan bəstəkarın ifaçılar ilə yaradıcılıq ünsiyyəti gözəl bəhrə verir.
        Ümumiyyətlə, T. Bakıxanov əsərlərini yaradarkən, janrından asılı olmayaraq, çox zaman konkret ifaçıları nəzərdə tutur və əsərin yaranma prosesində bu ifaçılarla aparılan iş diqqətəlayiq nəticələrə gətirib çıxarır. Bu qəbildən T. Bakıxanovun instrumental əsərlərinin ilk ifaçıları violonçelçalan S. Əliyev, skripkaçılar A. Əliyev, B. Axundov, Ə. Babayev, S. Qəniyev, A. Əlizadə, fleytaçılar A. Isgəndərov, T. Hacıyev, pianoçular Z. Adıgözəlzadə, A. Abdullayev, V. Vəkilova, A. Əliyeva, S. Behbudova və başqalarını qeyd etmək olar.
        Bu, əlbəttə ki, T. Bakıxanovun əsərlərinin ifaçılarının tam siyahısı deyil. Onu da deyək ki, bəstəkar çox zaman özü də öz əsərlərinin ifaçısı olmuşdur. Xüsusilə müəllif konsertləri ilə keçmiş SSRI-nin – Moskva, Daşkənd, Tbilisi, Ufa, Xabarovsk şəhərlərində, eləcə də xaricdə – Sofiyada, Kiprdə, Istambulda və Izmirdə çıxış etmişdir. 1988-ci ildə P. I. Çaykovski adına Moskva Konservatoriyasında və 1990-cı ildə SSRI Bəstəkarlar Ittifaqının konsert zalında iki hissədən ibarət müəllif konsertləri bəstəkarın yaradıcılıq yolunun yaddaqalan hadisələrindən olmuşdur.
        Bəstəkarın müxtəlif ifaçılar tərəfindən ifa olunmuş əsərləri isə lentə yazılaraq, Azərbaycan və Moskva radiosunun qazıl fonduna daxil edilmişdir. Tez-tez efirdə səslənən bu əsərlər həmişə dinləyicilərin marağına səbəb olur, qəlblərə sirayət edir.
        T. Bakıxanovun kamera-instrumental əsərləri onun simfonik yaradıcılığı ilə yanaşı inkişaf etmiş, buna görə də bu iki sahənin bir-birinə qarşılıqlı təsiri olmuşdur. Əgər kamera musiqisi T. Bakıxanovun üslubunun formalaşması üçün, bir növ, yaradıcılıq laboratoriyası idisə, simfonik musiqi onun sənətkarlıq səviyyəsinin göstəricisinə çevrilmişdir.
        Bəstəkarın simfonik əsərləri onun iri həcmli formaya bələdçiliyini, professionallığını parlaq surətdə nümayiş etdirir. Müxtəlif illərdə yazılmış simfoniyaların partiturası milli koloriti, obrazlı tematizmi, musiqi obrazlarının aydınlığı, ifadəli mövzuları ilə yanaşı,həm də bəstəkarın ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə etməsini göstərir. Bəstəkarın son dövrdə bəstələdiyi əsərlərdən 5 saylı "Nigar" simfoniyasını xüsusilə qeyd etmək istərdik. Bəstəkarın vaxtsız həyatdan getmiş qızına həsr olunmuş bu simfoniya psixoloji təsir qüvvəsinə, qəlbləri riqqətə gətirən musiqisinə görə milli simfonizmin gözəl nümunələri ilə bir sırada durur. Əsərin musiqi dili xalq musiqi mənbələrindən qidalanan və klassik musiqi qanunları ilə müasir ifadə vasitələrinin qovuşmasından yaranan T. Bakıxanovun yaradıcılıq üslubunun yüksək professional səviyyəsini nümayiş etdirir. Simfoniyada öz əksini tapmış bəstəkarın həyatının gərgin anları, həyəcanları, duyğuları dolğunluqla ifadə olunmuş dur.
        Bəstəkarın Altıncı simfoniyası isə "Türk simfoniyası"dır. Bu da çox əlamətdardır. Çünki son illərdə Türkiyədə T. Bakıxanovun yaradıcılığına marağın artdığını görürük. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bəstəkarın əsərləri Kiprdə keçirilən beynəlxalq musiqi festivallarının proqramına daxil edilmiş, Istambulda, Izmirdə onun müəllif konsertləri keçirilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, bəstəkar dəfələrlə Türkiyədə yaradıcılıq ezamiyyətində olmuş və həmin vaxtda da skripka ilə simfonik orkestr üçün "Türk rapsodiyası"nı skripka üçün 5 saylı "Türk sonatası"nı, kamera orkestri üçün "Quzey Kıbrıs fasılları"nı, ("Şimali Kipr lövhələri") "Quzey Kıbrıs" süitasını, böyük simfonik orkestr üçün "Türk simfoniyası"nı bəstələmişdir. "Quzey Kıbrıs fasılları"nı və "Quzey Kıbrıs" süitasını bəstəkar həm də skripka və fortepiano üçün işləmiş və həmin əsərlər Türkiyədə skripkaçı Rövşən Müzəffərov və pianoçu Çiydem Borlak tərəfindən ifa olunaraq böyük uğur qazanmış, eyni zamanda, nəşr olunmuşdur . Bu, bəstəkarın son nailiyyətlərindən biri kimi qeyd olunmalıdır.
        Şimali Kipr Türk cumhuriyyətinin prezidenti Rauf Denktaş T. Bakıxanovun musiqi festivalında iştirakından böyük zövq, sevinc və bəxtiyarlıq duyduğunu vurğulayaraq, nümayiş etdirdiyi parlaq sənəti və qazandığı müvəffəqiyyətlər münasibətilə təbriklərini çatdırmış və bəstəkara ünvanladığı məktubunda onu yenidən Türkiyəyə dəvət etmişdir.
        T. Bakıxanovun yaradıcılığında diqqəti cəlb edən xüsusiyyəti onun xalq musiqisinə dayaqlanmasıdır. Xalq musiqisinə və muğamlara məhəbbət lap uşaqlıqdan onun ürəyində kök salmış, yaddaşına həkk olunmuş və illər keçdikcə yaradıcılığı üçün bəhrəli zəmin olmuşdur. Xalq musiqi elementləri və muğam intonasiyaları bəstəkarın irili-xırdalı bütün əsərlərinin musiqi mətninə hopmuş, onun musiqi dilinin tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Biz onun yaradıcılığında həm də Azərbaycan xalq mahnılarının xor üçün, skripka və fortepiano üçün işləməsinə təsadüf edirik. Bəstəkarın tar üçün yazdığı pyeslər və konsertlər isə həm Əhməd Bakıxanovun ənənələrinin yaşarılığını sübuta yetirir, həm də Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığının professional bəstəkar əsərlərində müxtəlif cəhətlərdən təcəssüm olunduğunu aydın nümayiş etdirir.
       T. Bakıxanov tar və simfonik orkestr üçün konsertlərində, xüsusilə atasının xatirəsinə həsr olunmuş Birinci konsertdə klassik konsert janrının ənənələrinə əsaslanaraq, eyni zamanda, Ə. Bakıxanovun öz ifaçılıq təcrübəsində işlətdiyi bir çox üsullardan, məsələn, lal barmaq, sürüşdürmə barmaq, santur və başqa cizgilərdən istifadə etmiş, tarın texniki və ifadə imkanlarını göstərə bilmişdir.
        Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, T. Bakıxanov tar və simfonik orkestr üçün 4 konsertin müəllifidir. Onların hamısı məşhur tarzən, xalq artisti, professor Ramiz Quliyev tərəfindən ilk dəfə ifa olunaraq, fond üçün lentə yazılmış, tarzənlərin konsert və tədris repertuarında özünəməxsus yer tutmuşdur (onu da deyək ki, bəstəkar 2-ci və 3-cü tar konsertlərini Ramiz Quliyevə həsr etmişdir).
        T. Bakıxanovun yaradıcılığının kamil bir dövründə simfonik muğam janrına müraciət etməsi də qanunauyğun bir haldır. Bəstəkar beş simfonik muğamın – "Nəva", "Humayun", "Dügah", "Rahab", "Şahnaz" simfonik muğamlarının müəllifidir. O, bu muğamları atası Əhməd Bakıxanovun ifasından qələmə almış, bununla da, bir növ, atasının ruhu qarşısında mənəvi borcunu yerinə yetirmişdir. Bu əsərlər həm də bəstəkarın muğamı necə dərindən duyması və dərk etməsini büruzə verir.
        Xalq artisti, professor Süleyman Ələsgərov T. Bakıxanovun "simfonik muğam yaradıcılığını Azərbaycanın görkəmli muğam ustası... Əhməd Bakıxanovun sənətkarlığı haqqında bəstəkarın simfonik xatərələri" adlandırmışdır. O, yazırdı: "Muğamat incəliklərinin bilicisi olan Əhməd Bakıxanov yaddaşında qayğı ilə qoruyub saxladığı bir çox şifahi-peşəkar Azərbaycan musiqisi yadigarını bizə çatdırmışdır. Muğamın improvizəsi sahəsində müasir axtarışlar yolu ilə gedən bəstəkar Tofiq Bakıxanov bir-birini əvəz edən koloritli, dekorativ, dəqiq epizodları kəskin təzadlarla verməyə səy göstərməyib, hüdudsuz muğam ahənginə uyğun musiqinin fikir axınının ardıcıllığına çalışmışdır".
        S. Ələsgərov T. Bakıxanovun simfonik orkestrin imkanlarından ustalıqla istifadə etdiyini təqdirəlayiq cəhət kimi ön plana çəkirdi. O, xüsusilə "Nəva" muğamının "Dəşti" şö'bəsində musiqi alətlərinin aşağı registrli təbəqisindən başlayaraq, tədricən zil səs registrini əldə etməsini bəstəkarın tapıntısı hesab edirdi.