ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
Azərbaycan xalq – professional musiqisi: aşıq sənəti
T. Məmmədov.
Bülbül və Azərbaycan xalq musiqisi
R. Zöhrabov.
Azərbaycan xalq musiqi nümunələrinin nota salınma tarixi
Ə. Isazadə.

       Məlumlur ki, Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı kursu bəstəkarlıq və həvəskar özfəaliyyət istisna olmaqla, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ümumi mənzərəsini əks etdirir və bu əksetmədə, ən başlıcası, üç fəaliyyət dairəsi əhatə olunur. Bunlar: 1) mənaca hamılıqlı qəbul olunmuş "musiqi folkloru" anlayışına uyğun xalq musiqisi; 2) xalq-professional musiqisi və 3) şifahi ənənəli professional musiqidir1. Azərbaycan xalq musiqisinin bu cür təsnifatı məqsədəuyğundur, çünki hər bir növün ayrılıqda nəzərdən keçirilməsi quruluş, üslub və janr külliyatının ayırd edilməsi ilə yanaşı, nəzərdən keçirilənlərin qarşılıqlı fəaliyət mənzərəsini qurmağa imkan verir. Burada xüsusi qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan xalqının maddi-mənəvi mədəniyyət dairəsi və onun, bütövlükdə götürdükdə, incəsənətə aid edilən bədii-estetik, təqvim-mərasim, musiqili-poetik, instrumental janr (bədii əsər növü və bədii vasitə) tərəfləri, eləcə də şifahi ənənəli professional musiqi sayılan klassik muğam sənəti az- çox yaxud ümumilikdə, başl ıca xüsusiyyətləri baxımından öyrənildiyi halda, "xalq-professional musiqi" anlayışı indiyədək həllini gözləyən məsələ olaraq qalır. Xüsusilə də ona görə ki, həmin yaradıcılıq sahəsi və onun fəaliyyət dairəsi indiyədək dəqiq müəyyən olunmayıb. Bu növə çox vaxt "ənənəvi musiqi", "şifahi ənənəli musiqi", "şifahi-professional musiqi", "yazısız mədəniyyət" kimi anlayışlar da aid edilir. Həmin səbəbdən də "xalq-professional musiqisi" anlayışına ümumi təyin və tərif verməkdən öncə vahid metodoloji nöqteyi-nəzər və yaxud mövqe işlənməlidir. Yəni qısa və dürüst ifadə etməzdən öncə haqqında söhbət gedən bədii fəaliyyət haqqında vahid metodoloji yanaşma yolu aydınlaşdırılmalıdır. Və bu yanaşma Azərbaycan musiqi mədəniyyəti, yaradıcılıq prosesi və xalq-professional musiqisi nümunələrini qavrama mövqelərindən həyata keçirilməlidir. Haqqında danışılan yaradıcılıq fəaliyyətinin təbiəti yaxud mahiyyəti mövzunun şərhi gedişində, daha doğrusu, kitabın I bölməsində nəzərdən keçiriləcək. Burada isə "xalq-professional" tipli fəa liyyətin şərhində ən çox işlənən terminlər üzərində qısa müddəalarla dayanmaq istərdik. Ilk növbədə "ənənə" və "şifahilik" terminlərini götürək.
       Ənənə sözünün ilk mənası (lat. "traditio" – ötürmə, ötürülmə) sabitlik və varisliyi ifadə edir. Ənənə mahiyyətcə bəşəri təcrübənin, o cümlədən, mədəniyyətin qorunması, ötürülməsi və yayılması deməkdir. Sadə dillə desək, ənənə müasirliklə keçmişin əlaqəliliyi, bağlılığı sistemidir ki, onun köməyi ilə təcrübənin toplanması, seçilməsi, stereotiplənməsi (surətlərinin (əkslərin) çıxarılması), ötürülməsi və yenidən əmələ gətirilməsi (istehsalı) həyata keçirilir. Dediklərimizə əyani misal gətirək.
       Aşıq yaradıcılığı yığma (toplum) sənət kimi özündə bir neçə sənət növünü birləşdirsə də, bu topluda başlıca yer ənənəvi havacatındır. Musiqili təsvir vasitələri və bədii ümumiləşdirmələrlə zəngin olan ənənəvi aşıq havacatı öz dəyişməz estetik dəyəri, cilalanmış dil-üslubu, dərin fəlsəfi mənalanma, əxlaqi və vətəndaşlıq yönümü ilə Azərbaycan xalqının tarixinin şifahi salnaməsi səviyyəsinə qalxa bilmişdir.
       Folklor ənənəsi – "sıx təmasda olan insanların məişətində işlənən mətnlərin ötürülmə prosesidir" (K. V. Çistov). Yüzlərlə insan nəsillərinin gündəlik həyatını yola salan, onlar tərəfindən yaşadılan folklor ənənəsi Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olmaqla yanaşı, ümumbəşəri sərvətdir. Aşıq sənəti də məhz bu saz-söz ənənəsi çərçivəsində boya-başa çatmış auditoriya, yaxud tamaşaçı kütləsi üçün nəzərdə tutulub. Tamaşaçı yaxın tanış olduğu, bir növ onunla doğmalaşan invariantı (fransızca "invariable" – "dəyişməz" deməkdir) dinləyir və eyni zamanda ifanın düzgünlüyünə nəzarət edir. Bu da aşığın davranışına öz təsirini göstərir və onu ifa zamanı, – tamaşaçı marağı "sönməsin" deyə – yeni bədii şəklidəyişmələrə, yaradıcılıq axtarışlarına ilhamlandırır. Öz sənəti ilə tamaşaçılara zövq, mənəvi ləzzət verməklə yanaşı, aşıqlar ənənəvi dəyərləri və klassik aşıq şeri nümunələrini aşılayırlar. Şifahi xalq şeri ("barmaqhesabı") və yazılı poeziyanın (əruzun) ifadəliliyi aşıq havacatının şer əsasını təşkil edir.
       Havacatın tərkib hissəsi kimi, klassik aşıq şeri qaydaqoyuculuq (normativ) vəzifəsini yerinə yetirir. Insan və onun varlığı haqqında vahid şəklə salınmış təsəvvürlər keçmişlərin bədii təcrübə daşıyıcısı olan aşığın şüurunda əks olunaraq, Azərbaycan xalqının ən qədim şifahi musiqi sənətindən başlanğıc alan bədii-zövqi görüşlərin, üsulların və qanunauyğunluqların (kanon) təsdiqlənməsinə və gücləndirilməsinə xidmət edir. Şübhəsiz ki, bütün adı çəkilən qəliblər bədii dili məhdudlaşdırsa da, digər tərəfdən aşığın üzərinə ənənəvi mövzularda və bədii vasitələrdə sələflərini ötüb keçmək və poetik üslubu təkmilləşdirmək öhdəliyi də qoyur. Şifahiliyə gəldikdə isə, akademik B. Asafyev bu anlayışa musiqi ənənəsi baxımından təfəkkürün özəl xüsusiyyəti kimi yanaşırdı. Özünün "Putevoditelh po konöertam" ("Konsertlərin soraq kitabçası") kitabında o həmin anlayışı "...yazıyaalma məqsədi olmadan yaradılan, əzbərdən ifa olunan və yaddaşda saxlanılan musiqi" (şifahi ənənəli musiqi – T. M.)2 sayın. Şübhəsiz ki, ənənəvi bilik, təcrübə, mənalı-yaşantılı informasiya və onun ifadəliliyinin şifahi təbiəti ancaq folklorun canlı ifası və bilavasitə qavrayışı zamanı bütövlükdə və tamdəyərli şəkildə aşkarlana bilər. Məhz ənənəvi aşıq havalarının yaşadılması mətnlərin yığılıb toplanması ilə bağlı deyil: şifahi yaşayan və ötürülən havaların sayı az-çox sabit olub, kollektiv yaddaşın imkanları ilə məhdudlaşır. Yeni havaların yaradılması öncə yaradılanlardan bəzilərinin yaddaşdan silinməsi və sıradan çıxması demək olardı. Həmin səbəbdən mədəni ənənələrin qorunub saxlanması və inkişafı ancaq mədəni irsdə indiyədək mövcud olan mətnlərin daim bərpası yolu ilə həyata keçirilə bilər. Bu baxımdan şifahi ənənə Azərbaycan mədəniyyəti çərçivəsində, bütövlükdə götürsək, bir mətnə ("invariant/variant" şəklində) oxşadıla bilər. Yeniliklər ənənəvi mətnin şəklidəyişməsi və, ən başlıcası, bunun mədəni inkişafın yeni-yeni mərhələlərinə qoşulması ilə başa gəlib.
       Hər bir hava ənənə baxımından tam əsaslanmış olsa da, ifaçının özünün şərhi ilə, özünün duyduğu və yozduğu şəkildə ifa olunur. Havacatın mətni həyat şəraiti; ifaçı aşığın sənətkarlıq səviyyəsi; ifanın məkanı və baş verdiyi şərait; nəhayət, yerli ənənələrdən asılıdır. Minlərlə ağızdan-ağıza, ifaçıdan-ifaçıya keçən aşıq havalarının saysız şəklidəyişmələri olur və olmalıdır. Və bu saysızlıqlar arasında hansınasa üstünlük verməyə əsas da yoxdur. Lakin onları, bir sıra amilləri nəzərə almaqla, tutuşdurmaq olar. Həmin amillərdən ifanın ənənəyə yaxınlıq dərəcəsini, aşığın şəxsiyyəti və fərdiyyətini, bədii ifadənin dolğunluğu və parlaqlığı dərəcəsini, ifaçılıq ünsürlərinin kamil işlədilməsi dərəcəsini qeyd etmək olar.
       Yuxarıda deyilənlər baxımından və türk bədii mətnlərin ötürülmə ənənələrini nəzərə alaraq, "şifahilik" anlayışının folklor əsərlərinin varlığı, yaşama qaydası (üsulu) kimi təyini qarşıya qoyulan məqsəd çərçivəsində dəqiqləşmə tələb edir.
       Gerçəklikdə danışmaq eşidilmək gümanı ilə şərtlənir. Qədim türklərin şüurunda təmas anlayışı iki tərkib hissənin – səs və eşitmənin birliyindən ibarət olub. Türk lüğəti tərkibində "tan/tın" feli törəmələr "eşitmə" bildirirlər. Altayca "tında" – dinləmək", "qulaq asmaq" mənasındadır; xakasca "tınqo", uyğurca "tingit", qazaxca "tında", azərbaycanca "dinlə", Türkiyə türkcəsində "dinle" də "maraqla dinləmək, qulaq asmaq" deməkdir. Söyləmə və eşitmə (danışma) bağlılığı mahiyyətcə biliyin (informasiyanın) vahid mənimsəmə və ötürmə qurğusu (sistemi, mexanizmi) yaradır. Şifahiliyə arxalanan türk ənənəsinə görə, səs və eşitmə düşünmə ilə əlaqələnirlər. Bu səbəbdən də, xalq-professional musiqisi haqqında danışılanda, burada mədəni irs daşıyıcılarının musiqili-poetik mətnləri, bədii-üslub vasitələrini, ümumiyyətlə, bütün biliklərin ötürülməsində şifahi (yaddaş) – eşitmə ənənəsini əsas gətirmək lazımdır3.

XALQ-PROFESSIONAL MUSIQISI

       Azərbaycan xalq professional musiqi mədəniyyəti əsası ictimai şüurun inkişafının ayrı-ayrı mərhələlərində yaranın iki gerçəkliyin əksetmə üsulundan, daha doğrusu, iki bədii təfəkkür sistemindən ibarətdir. Hər bir sistem müəyyən mənəvi ehtiyacların ödənişi məqsədi ilə meydana gəlib və həmin məqsədlərin həllində yetkindirlər.
       Bizi maraqlandıran "xalq-professional" anlayışının mahiyyətcə və məzmunca təyini ancaq bədii mədəniyyətin adı çəkilən hər iki sahəsinin müqayisəsi yolu ilə mümkündür4. "Xəlqilik" və "professionallığ"ın birgə fəaliyyəti və qarşılıqlı təsiri, həm də bu mədəniyyət daşıyıcılarının yaradıcılığı qarşılıqlı ünsiyyət, daha doğrusu, "müəllif" (göndərişçi, ifadəçi) – "əsər" (xəbər, bildirmə) – "alan" (alıcı)" sistemi üzrə əyani ifadə olunur. Belə metodoloji quruluş həm xalq, həm professional şifahi bədii musiqi mədəniyyətinin ümumi cəhətidir.
       Quruluşun əsaslarının sxem şəklində nəzərdən keçirilməsi aşağıdakıları aşkarlayır:

I.Müəllif (göndərişçi), müəllif işinin xüsusiyyətləri
Xalq mədəniyyəti	professional mədəniyyət
Müəllifin adsızlığı (anonimliyi); yaradıcılığın şəxssiz, kollektiv təbiəti; kortəbiilik; sinkretiklik	Müəllifin qeyri-şəxssizliyi (qeyri-adsızlığı); yaradıcılığın fərdiliyi; məktəbənənə; sintetiklik.
Əsərin yarandığf mühitin qeyrirəsmiliyi; qeyrirəsmi baxışların (fikirlərin) ifadəsi	Əsərin yarandığı rəsmi mühit; rəsmi baxışların (fikirlərin, nöqteyinəzərlərin) ifadəsi.
Yaşama mühitinin senzurası; ifaya (çıxışa) kollektiv icazə (bəyənmə)	Rəsmi senzura; ifaya (çıxışa) rəsmi icazə.
Yaradıcılığın və ifanın müəyyən mühitdə həyata keçirilməsi; kollektiv sifarişlə yara-dıcılıq	Yaşama mühitindən asılı olmadan, hamının sifarişi ilə yaradıcılıq
II.Əsər (xəbər, bildirmə), ifanın xüsusiyyətləri.
Xəbərin (yaradıcılığın, bildirmənin) təbii əlaqə ilə canlı ötürülməsi	Xəbərin (yaradıcılığın, bildirmənin) texnikası (süni) əlaqə ilə ötürülməsi
Qəti müəyyən olunmamış, yazılmamış (canlı) mətn; hazırlıqsız düzəldilmə (improvizasiya) və şəklidəyişmə	Qəti müəyyən olunmuş, yazılı mətn; sabitlik, dəyişməzlik
Xalq ənənələri ilə bağlı üslub fərqləri	Xalq ənənələri ilə bağlı üslub fərqləri
Vəzifəsi (ötürücü) bilavasitə canlı ifaçı-dır	Vasitəsi (ötürücü) - yazılı mətndir
Vasitəsi (ötürücü) - yazılı mətndir	Ifaçı şəxsiyyəti ilə onun ifa etdiyinin uyğunluğu
Ifaçının əvəz olunması şəraitində şəklidəyişən ifanın çox-cəhətliyi	Bir ifaçının diqər ilə əvəz olnmasının mümkünsüzlüyü şəraitində sabit ifanın çoxcəhətliliyi
III. Alıcı, dinləyici kütləsinin xüsusiyyətləri
Dinləyici kütləsinin iştirakı olmadan əsəri bitirməyin mümkünsüzlüyü	Dinləyici gütləsindən bilavasitə asılı olmadan əsəri bitirməyin qanunauyğunluğu
Dinləyici kütləsinin tamaşaya bilavasitə cəlb olunması; əsərin iştirakçısı kimi istifadənin mümkünlüyü	Dinləyici kütləsinin iştiraksızlığı; tamaşada dinləyicinin fəaliyyətsizliyi
Dinləyici (tamaşaçı) ilə birbaşa təmasda olmaq, söhbət aparmağın mümkünlüyü; baş-qalarını "eşidib", öz ifasında "eşidilənlərə" uyğun dəyişmələr aparmağın mümkünlüyü	Dinləyici (tamaşaçı) ilə birbaşa təmasın mümkünsüzlüyü; başqalarını "eşitməyin" və ifada buna uyğun dəyişiklik aparmağın mümkün-süzlüyü
Dinləyici (tamaşaçı) kütləsinin qavrama zamanı yaradıcı fəallığının artması	Dinləyici (tamaşaçı) kütləsinin qavrama zamanı yaradıcı fəallığının azalması
Ifaçının tam qeyrifərdi dəyərləndirilməsi; ifaçı şəxsiyyətindən "qəhrəman"ın ayrılması	Ifaçının tam qeyrifərdi dəyərləndirilməsi; ifaçı şəxsiyyətindən "qəhrəman"ın ayrılması