МЦЯЛЛИФ ВЯ ЩЦГУГ
Intellektual mülkiyyət hüqüqlarının təminatı və müdafiəsi
K. Imanov.

       Hüquqların müdafiəsinin xüsusi forması onların inzibati qaydada müdafiəsidir, yə“ni zərərçəkən cavabdehin yuxarı orqanına müraciət edir, belə halda müdafiə vasitəsi kimi şikayət çıxış edir.
       Müdafiənin qeyri yurisdik forması da mövcuddur, bu forma vətəndaşların, yaxud təşkilatların öz hüquqlarının müdafiəsi üzrə müəyyən qanuni hərəkətlərini bildirir. Məsələn, müəlliflik və əlaqəli hüquqları pozulmasına aparan göstərişlərin yerinə yetirilməsindən imtina etmək qaydasında özünü müdafiə vasitəsi ola bilər.
       Müəlliflik və əlaqəli hüquqların müdafiəsinin mülki-hüquqi forması ən vacib forma sayıldığına görə, 3-cü cədvəldə hüquqların müdafiəsinin bu formasının xüsusi təsnifatı verilmişdir. Bu cədvəl bütövlükdə özündə müdafiə üsullarının ümumi mülki-hüquqi növlərini, həmçinin müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Qanunun 45-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulan müdafiə vasitələrini birləşdirir. Bununla yanaşı, həmin cədvəldə müəlliflik və əlaqəli hüquqların pozulması üzrə iddiaların tə“min olunması üzrə tədbirlər əks etdirilmişdir.
       Mülki-hüquqi müdafiə üsulları iki qrupa bölünür: ümummülki-hüquqi və bilavasitə “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Qanunda nəzərdə tutulanlar.
       Birinci qrupda nəzərdə tutulan üsullar öz təbiətinə görə birtipli deyildir, buna görə də onları müdafiə və məs“uliyyət tədbirlərinə bölmək olur. Məs“uliyyət tədbirlərinin əsas xüsusiyyəti ondadır ki, onları ancaq pozuculara qarşı tətbiq etmək olar və onların hüquq pozmasının dərəcəsi əlavə iş və öhdəliklər şəklində rəsmiləşdirilir. Məsələn, zərərin əvəzinin ödənilməsi, qeyri qanuni gəlirin tutulması, kompensasiya verilməsi, həmçinin mə“nəvi zərərə görə kompensasiya ödənilməsi məs“uliyyət tədbiri kimi tanınır. Iddiaların tə“minatı üzrə bütün xüsusi tədbirlər isə (əmlaka həbs qoymaq, əsərin kontrafakt güman edilən nüsxələrinin götürülməsi) müəlliflərin və əlaqəli hüquq sahiblərinin maraqlarının müdafiəsinin əlavə tə“minatlarıdır.
       4-cü cədvəl cinayət və inzibati məs“uliyyətin təsnifatını əks etdirir və cinayətin müəyyən təsnif olunmuş əlamətlərini və tətbiq olunan sanksiyaları özündə əks etdirir. Göstərmək lazımdır ki, cinayətin tərkibini müəlliflik hüququnun obyektlərindən düzgün olmayan istifadə, həmçinin müəllifliyin mənimsənilməsi ilə böyük məbləğdə zərər vurulması təşkil edir.
       O ki qaldı inzibati tədbirlərin və sanksiyaların tətbiq olunmasına, bu tədbirlərin üstünlüyü onların həyata keçirilməsinin tezliyi və sadəliyi ilə bağlıdır. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, istər əvvəllər, istərsə də hazırda bu tədbirlərin tətbiqi kifayət qədər səmərəli deyildir.
       Şərh edərkən aşağıdakıları göstərmək vacibdir: Bir halda ki, hüquq-mühafizə orqanları cinayət-hüquqi və inzibati-hüquqi normaları rəhbər tuturlar, onda həmin normaların mülki hüququn normaları ilə nisbətinə baxmaq maraqlı olardı.
       Bizim fikrimizcə, normaların məcmusunda qarşılıqlı uyğunluq olmalıdır və bu, qanunvericiliyin strukturunun müsbət tərəfidir. Mövcud cinayət, üstəlik də inzibati-hüquqi sanksiyaların zəifliyi haqqında danışmazdan əvvəl, ilk növbədə onların tətbiq dairəsinin səlis olmamasını qeyd etmək lazımdır. Əslində bu qeyri-səlisliyin mənfi tərəfi intellektual sahədəki piratlara özünün müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar sahəsindəki bütün qeyri qanuni fəaliyyətini mülki-hüquqi meydana keçirməklə cinayət və inzibati məs“uliyyətdən qaçmağa imkan verir.
       01.09.2000-ci il tarixə qədər qüvvədə olan köhnə qanunda belə idi (Cinayət Məcəlləsinin 140-cı maddəsi). Yeni Cinayət Məcəlləsində (165-ci maddə) hüququ tətbiq etmənin sərhədləri daha çox dürüstləşdirilib, bu sahədə tədbirlər differensiallaşdırılıb və dəqiqləşdirilib, lakin “böyük zərər” anlayışı vardır. Bu anlayış məs`uliyyətin bölünməsi tədbiri kimi xidmət edir.
       Demək lazımdır ki, prinsipcə biz güclü dövləti cinayət-inzibati məcburiyyətin tərəfdarı deyilik. Lakin elə vəziyyət yaranır ki, bu zaman intellektual mülkiyyət sahəsində hüquq pozuntuları hədsiz miqyas alır və təhlükəli həddə çatır, nəinki təkcə iki subyektin (hüquq pozucusunun və zərər vurulan şəxsin) eyni zamanda çoxlu vətəndaşın, dövlətin maraqlarına toxunur. Belə hallarda münasibətlər artıq fərdi hüquq dairəsindən kütləvi hüquq dairəsinə keçir.
       Məsələn, piratların həddən artıq iri məbləğdə gəlir götürmələri, üstəlik həmin məbləğdən vergi ödəməmələri, istehsalçıların birbaşa aldadılması və s. cinayətlər artıq ictimaiyyət üçün kifayət qədər təhlükəli bir vəziyyətə gətirib çıxarır. Nəhayət, cəzasız qalan hüquq pozucuları müəyyən mənada özlərini qanundan yüksəkdə, cəmiyyətin üstündə hiss edirlər. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Ikinci tərəf onunla bağlıdır ki, kütləvi miqyaslı pirat məhsulunun qeyri leqal yayılmasının qarşısını mülki məhkəmələr çərçivəsində almaq mümkün olmur. Audio-video yazmaların kommersiya dövriyyəsi ilə bağlı yüzlərlə iddialar üzrə cavabdehlər ola bilər, üstəlik də həmin cavabdehlərin arxasında təşkil olunmuş qruplar dayana bilər.