917-ci il yanvarın 4-də M.ə.Rəsulzadənin nəşr etdiyi "Açıq söz" qəzetində birinci səhifədə belə bir e'lan dərc olunmuşdu: kinoteatr "Forum" (Bolşoy Morskoy küçəsi). yanvarın 3-dən göstəriləcəkdir: Qış fəslinin ən məşhur tamaşası "Arşın mal alan". Kinokomediya müsəlman artistlərinin ən məşhurlarının iştirakı ilə. Şəkil Bakı şəhərində götürülmüşdür". Yanvarın 6-da "Açıq söz", "Arşın mal alan şəkli" sərlövhəli yazı vermişdi. Orada deyilirdi: "Keçən gün yanvarın 3-də Bakıda olan kinomatoqraf teatrlarından "Bolşoy Morskoy" küçəsində olan "Forum" adlısında "Arşın mal alan" şəkli göstərilib, xeyli məxluq tamaşaçı cəlb edilmişdi.

İkinci gün tamaşaçıların ədədi əvvəlkindən dəxi çox olub basabas ilə bilet alınırdı ki, qəflətən bilet alanlara e'lan etdilər ki, bu axşam "Arşın mal alan" göstərilməyəcəkdir. Səbəbini də göstərdilər ki, guya haman şəkil yanıbdır.

Camaat mə'yus olub dağıldılar və teatro demək olar ki, lap boş keçdi.

Aldığımız mövsuq (mö'təbər) mə'lumata görə bu işin əsil həqiqəti belədir:

"Arşın mal alan" şәkli Üzeyirbәy Hacıbәyovun "Arşın mal alan" adlı operettasının mәzmunundan iqtibas edilib vә müsәnnifindәn (müәllifindәn) biizn (icazәsiz) şәklә salınıbdır.

Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti bu işdən xəbərdar olan kimi öz vəkilləri olan əlimərdanbəy Topçubaşov cənablarına müraciətlə şəklin qadağan etdirilməsini rica etmişlərdir.

Əlimərdanbəy dəxi Zülfüqarbəy və Üzeyirbəy Hacıbəyovlar ilə bərabər qorodonaçalnik Kovalyov cənablarının yanına gedib şəklin müsənnifindən biizn göstərilməsini bildirib qorodonaçalnikin əmri ilə şəkli saxlatdırmışdır".

Qeyd: böyük tədqiqatçı Qulam Məmmədli "Ü.Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığının salnaməsi"ndə (B.1984,c.215) yuxarıda təsvir olunmuş əhvalatı "Yeni iqbal" qəzetindən iqtibas etmişdir. İnformasiya müəllif tərəfindən mə'lum səbəblər üzündən ixtisar və redaktə olunmuşdur. Məsələn, ə.Topçubaşovun adı çəkilmir, Üzeyirbəyin Kovalyovun yanına tək getdiyi yazılır və s.

Bu əhvalatla "Molla Nəsrəddin"də maraqlanmışdı. 1917-ci ilin fevralın 12-də "Açıq söz" qəzeti "Molla Nəsrəddin" jurnalının Tiflisdə "İki-üç il nigarançılıqdan sonra nəşr olunmağa başlaması" haqqında oxuculara mə'lumat verirdi. Jurnalda dərc olunmuş yazılar barədə maraqlı informasiyalar və qeydlər vardır.

Bakıda yanvarda "Arşın mal alan"la əlaqədar əhvalatlardan xəbər tutan "Molla Nəsrəddin"- jurnalın 16 fevral tarixli 2-ci nömrəsində Üzeyirbəyin bu məşhur operettası haqqında iri bir təhlili yazı dərc etmişdir. "Dəmdəməki" imzası ilə verilmiş bu mollanəsrəddinsayağı analitik yazı nədənsə tədqiqatçıların nəzərini bir o qədər də cəlb etməmişdir. Bu səbəblə onu Üzeyirbəy sənətini sevən və tədqiq edənlərin nəzərinə çatdırmaq istəyirik.

ARŞIN MAL ALAN

Amerikanın "Nyu-York" şəhərində çıxan bir qəzetə xəbər verir ki, Amerikanın teatrlarında da "Arşın mal alan" operettasını təzəlikdə oynamağa başlayıblar.

Bəndə bunu ərz edə bilər ki, altıaylıq səyahətimdə mən görürdüm ki, Aşqabaddan başlamış Daşkənddə, Orenburqda, Samara, Sarıtsın, Hacıtərxan, Petrovsk, Vladiqafqazda küçə və bazarda "Arşın mal alan"dan savayı özgə danışıq yoxdur. Bu şəhərlərin hər birində tramvay qulluqçularının işi-peşəsi vaqonların səkisinə dırmaşan çocuqları qovmaq idi. Bu haman çocuqlardı ki, qoltuqlarında "Arşın mal alan" kitabı çığırıb xalqı başdan-beyindən eləyirlər.

"Arşın mal alan, arşın mal alan!"