:: Musiqi Dunyasi

   Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin XX əsrin 20-30-cu illərini əhatə edən mərhələsi üçün musiqişünaslıqda sabitləşmiş tarixi səciyyə vardır. Bu mərhələ iki onilliyə bölünür : 20-ci illər – «təşkilatçılıq illəri», 30-cu illər isə birmənalı olaraq çiçəklənmə mərhələsi kimi qəbul olunmuşdur. Bu tarixi qiymətləndirmə sovet tarixşünaslığının ümumi konsepsiyasına tam uyğun idi. Müasir elmi araşdırmalar, ən əsası isə tarixi paradiqmanın ideoloji asılılıqdan azad olması hər iki onilliyi vahid musiqi-tarixi prosesdə dərk etməyə, onun mənasını və məzmununu real tarixi zamanın bütün rəngarəngliyində, ziddiyyətləri və paradokslarında işıqlandırmağa imkan verir.

        Azərbaycan musiqi sənətində tarixi mərhələ kimi 20-30-cu illərin özəlliklərini aşağıdakı kimi qeyd etmək olar:

        - Azərbaycanda musiqi mədəniyyətinin təhsil, ifaçılıq, yaradıcılıq məsələlərinin tam dövlət himayəsinə alınması; musiqi yaradıcılığına ideoloji-siyasi doktrina tələblərindən nəzarət sisteminin yaranması; milli musiqi təhsili sisteminin tam qurulması; ifaçılıq sahəsində milli kadrların hazırlanması, xüsusilə musiqili teatrda qadın ifaçıları probleminin həll edilməsi; tam professional təhsil almış milli bəstəkar kadrlarının yetişməsi; bəstəkar yaradıcılığının janr, üslub çərçivələrinin genişlənməsi, milli klassikanın yaranması; milli klassik üslubun formalaşması; musiqi həyatının intensiv xarakteri, xarici musiqiçilərlə əlaqələrin artması; Azərbaycanın musiqi informasiyası və bəstəkar yaradıcılığı məkanına müasir musiqinin daxil olması; dövlət statuslu yeni – həm avropa, həm də milli ifaçılıq kollektivlərinin yaradılması. Bu məsələlərin bəzisi – bəstəkar yaradıcılığının təhlili, musiqi təhsili sisteminin qurulması, bu sahədə Ü.Hacıbəyovun müstəsna xidməti, milli ifaçılıq kadrlarının hazırlanması elmi ədəbiyyatda kifayət qədər dərindən tədqiq olunmuşdur. Biz diqqətdən yayınmış və tarixi mərhələnin təkrarolunmaz simasını əks etdirən bəzi məqamlara toxunmaq istərdik.

        Məlum olduğu kimi, geniş mənada maarifçilik müxtəlif bədii və ideoloji təlimlərin məna və məzmun tərkibinə daxil ola bilər. Sovet dövründə mədəni-maarif işinin musiqi sahəsində geniş vüsət alması ilə maarifçilik hərəkatı sanki yeni bir təzahür formasında üzə çıxır. Ü.Hacıbəyov çox gözəl anlayırdı ki, məqsəd yalnız Avropa texnikası, janrları və formalarında əsər yazmaqda deyil, bu əsərləri qavrayaraq, yeni musiqini anlaya biləcək, onu əxz edərək mənən zənginləşə biləcək, bununla da inkişafı tələb və təmin edəcək kütləvi mədəni-bədii mühitin – elitar deyil, məhz Azərbaycan xalqının bütün zümrələrini əhatə edə biləcək mühitin, dinləyicinin yetişdirilməsidir. Yeni Avropa ənənələrinin yeni milli ənənələr kateqoriyasına keçidi təmin edən Ü.Hacıbəyov məhz sovet quruluşunun potensial imkanlarından çox gözəl və qətiyyətlə istifadə etdi. Qəlbən maarifçi olan Ü.Hacıbəyovun təşkilatçılıq dühası sovet quruluşunun ilk illərində ilk növbədə təhsil və ifaçılıq problemlərinin həllinə yönəldi. Əsrin ilk 20 ilində musiqi təhsili və Avropa ifaçılığı əcnəbilərin inhisarında idi. Bakıda fəaliyyət göstərən musiqi məktəbləri və kursları ruslar və rusdilli təbəqə üçün nəzərdə tutulmuşdu. 1900-cü ildə açılmış Yermolayevanın musiqi məktəbi ilə yanaşı azad sənətkar Şefferlinqin musiqi məktəbi, azad sənətkar Semyonovun musiqi məktəbi, azad sənətkar Rozinin musiqi məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Onların müdavimləri arasında azərbaycanlıların olması haqqında mövcud ədəbiyyatda heç bir məlumat verilmir. Ü.Hacıbəyov bu xüsusda yazırdı: «Bu məktəb (RMC nəzdində Yermolayevanın məktəbi nəzərdə tutulur – Ə.F.) Bakıda iyirmi beş sənəlik uzun bir müddət ömr sürüb müntəzəm bir surətdə yaşadığı halda qapılarını musiqi təhsili arzusunda bulunan türk balaları üçün daima bağlı saxlardı. Bu qədər uzun bir zaman içində bu məktəbdə bir nəfər də olsun yerli türklərdən oxuyan və məktəbi bitirən olmadı» (1, 204). Pianocu X.Qayıbovanın təşkil etdiyi «Şərq musiqi kursları» və ya «Şərq konservatoriyası» (1920) isə ənənəvi şərq üslubunda şifahi şəkildə tədris aparırdı. Burada musiqi tarixinin maraqlı bir məqamı diqqəti cəlb edir. Sovet dönəminin ilk illərində musiqi tədrisində Şərq və Qərb formatlı təhsilin ayrılıqda mövcud olması, vahid milli musiqi sənəti daxilində milli və avropa təhsil sistemlərin prinsipial surətdə separat aparılması mövqei ilə rastlaşırıq. Bu yöndə müzakirələrin artıq 1920-ci ilin iyun aylarında qızğın xarakter aldığını nəzərə alsaq, problemin öncədən başlayaraq kulminasiya mərhələsinin sovet dövrünə düşməsini prosesin «sürəti» ilə izah etmək olar. Azərbaycanda məxsusi bir Şərq musiqi təhsilini təklif edərək onu inhisara almaq istəyən, bu sahədə əsas rol oynayanlar kim idi? Azərbaycan musiqişünaslığında onlar ümumiləşdirilərək, daha doğrusu şəxssizləşdirilərək «konservatorlar» adlandırılır. İlkin mənbələrə əsaslanaraq 20-ci illərdə kifayət qədər geniş əks-səda doğurmuş tarixi polemikanın ilk ümumiləşdirilməsinin Məmməd Səid Ordubadiyə məxsusluğunu söyləyə bilərik . Məhz o, ilk dəfə «Üzeyir bəyin cərəyanı» və «həqiqi şərq musiqidanlığından dəm vuran və onuyla daima işğal edən tar, kamançaçı və xanəndələrin cərəyanıdır» ifadələrini işlətmiş, hər iki istiqamətin qısa da olsa səciyyəsini vermişdir2.


        Ədəbiyyat

1. Ü. Hacıbəyov. Azərbaycanda musiqi təhsili. Əsərləri. II cild. Bakı: Azərb SSR Elmlər Akadem. Nəşr., 1965

2. M.S.Ordubadi. Biz tələsirik. // Əxbar, Bakı, 1920, 28 iyul