LƏNKƏRANDA TOY MƏRASİMİ
Xalqımızın
həyatını sədası tarixin dərinliklərindən gələn, məişətimizdə möhkəm
kök salmış adətlərsiz, mərasimlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil.
Dövrü-qədimdən hər bir xalq kimi Azərbaycan xalqı da, başda ağsaqqalları
olmaqla yaşlı, kədərli gününü də, şad gününü də yığıncaqlar keçirməklə,
elliklə qeyd etmişdir. İnsanın həyata gəlməsi, ailə qurması, dünyasını
dəyişməsi kimi həyati proseslərin, hər bir insanın ömrünün bu mühüm
anlarının məhz kollektiv surətdə qeyd olunması ən gözəl ənənələrimizdəndir.
İnsanların dərd-qəmini də, sevincini də el-obası ilə bölməsi, dar
gündə də, xoşbəxt məqamda da bir-birinə ruh verməsi, qədim adətlərimizdə,
mərasimlərdə öz əksini tapmışdır.
Qədimdən
bəri xalqımız sevgi, məhəbbət anlayışını çox uca tutmuş, ailəni
müqəddəs hesab etmiş, iki gəncin vüsal saatını, hər bir yeni ailənin
yaranması məqamını toy adlandırmışdır. Toy adəti olduqca maraqlı
bir mərasimdir. Azərbaycanda kök salmış toy ənənələri başqa xalqların
toy mərasimlərindən təbii ki, seçilir. Bununla belə, nəinki Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrindəki toy adətlərində, hətta dünya xalqlarının
toy mərasimlərində də oxşarlıq, ümumi cəhətlər özünü göstərir. Bir
çox xalqlarda toy uzun müddət davam edən bir neçə mərhələdən ibarət
mərasimlərdəndir, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, mahnı və rəqslər,
teatrlaşdırılmış ənənəvi səhnələr, məzəli "yarışlır" bu mərasimin
müxtəlif səciyyələridir. Eyni zamanda xalqın toyu onu başqalarından
fərqləndirən, milli çalarlarla boyayan, milli sima aşılayan təkrarsız,
bənzərsiz xüsusiyyətlərə də malikdir. Azərbaycan toyu ilə bağlı
musiqi nümunələrinin öyrənilməsində illərdən bəri çox musiqi xadimlərinin
apardığı böyük toplama işinin əhəmiyyəti xüsusi ilə qeyd olunmalıdır.
Folklorun
toplanması, təsnifatı, səciyyələndirilməsi işinin zəruriliyini musiqimizin
korifeyləri, ağsaqqalları dəfələrlə qeyd etmiş və bu sahədə şəxsən
nümunə göstərməklə xalqımızın qarşısında əvəzsiz xidmət göstərmişlər.
Bu işin əhəmiyyətini xüsusi qeyd edən dahi Ü. Hacıbəyov musiqimizin
mühüm problemləri içərisində folklorun toplanıb öyrənilməsini ən
vacib, zəruri məsələ kimi irəli sürərək musiqiçilərimizə bu işlə
ciddi məşğul olmağı dönə-dönə tövsiyə etmişdir.
Qeyd
edək ki, musiqişünaslarımızın bir çoxunun xalq mahnıları və rəqslərinin
tədqiqinə yönəldilmiş əsərlərində bu və ya digər dərəcədə ənənəvi
toy mərasiminə və bunun musiqi ilə bağlı cəhətlərinə toxunulmuş,
bu barədə maraqlı məlumatlar verilmiş, toyun müxtəlif mərhələlərini
müşayiət edən bir çox musiqi nümunələri təhlil olunmuşdur.
Təqdim
etdiyimiz iş Azərbaycanın yalınz bir bölgəsində - Lənkəranda ənənəvi
toy mərasiminin tədqiqinə həsr edilmişdir. Bu işin çətinliyi və
məsuliyyətini yaxşı dərk edərək, biz doğma Azərbaycanımızın bir
hissəsi olan boya-başa çatdığımız Lənkəran torpağının toy adətləri
və toy mərasimi haqda indiyədək görüb eşitdiklərimizi ümumiləşdirməyə
çalışmış və bu işin imkanlarına uyğun çərçivədə təhlil etməyə cəhd
göstərmişik. Azərbaycanda toy mərasimi haqda yazan bütün müəlliflər
o cümlədən filoloqlar, etnoqraflar, musiqişünaslar Lənkəranda toyun
xüsusilə maraqlı keçməsi, bu mərasimin zəngin musiqiyə malik olmasını
qeyd edirlər.
Şübhəsiz
ki, indiyədək müxtəlif musiqiçilərimizin Lənkəranda topladığı folklor
materialı bizə böyük kömək olmuşdur. Təqdim etdiyimiz işdə ümumiləşdirməyə
çalışdığımız materiallar, yəni Lənkəranda toy mərasiminin ardıcıl
mərhələlərlə təsviri, bunu müşayiət edən musiqinin səciyyələndirilməsi
müasir təcrübədən, yəni hal-hazırda keçirilən toydan daha çox xalqın
yaddaşında yaşayan məlumatlara əsaslanır. Azərbaycanın müxtəlif
bölgələrində olduğu kimi, Lənkəranda da müasir toylar köhnə ənənələrdən
uzaqlaşmaqla qeyd olunur: toyun gedişində də, musiqisində də əsaslı
yeniliklər müşahidə edilir. Odur ki, Lənkəran toyunun qədim ənənələri
haqda məlumatın əsas mənbəyi kimi vaxtilə həmin toyların iştirakçısı
olmuş nəslin nümayəndələrindən, - qocalardan, ağsaqqallardan 1991-93-sü
illərdə topladığımız informasiyalardan istifadə edilmişdir.
Lənkəran
toyunu qədimdən bəri uzun bir müddətə həyata keçirən, bir necə mərhələni
əhatə edən, xalq mahnı və rəqslərilə, ustad xanəndə və sazəndələrin
ifa etdiyi muğamlarla, instrumental musiqi nümunələri ilə rövnəqlənən
və xalq adət ənənəsini güzgü kimi özündə əks etdirən son dərəcə
maraqlı, baxımlı bir tamaşaya bənzətmək olar. Bu tamaşanın quruluşçusu
da, tamaşaçısı da xalqın özü olmuşdur.
Azərbaycanın
bir çox zonalarında olduğu kimi, Lənkəran toyu da bir çox mühüm
mərhələlərdən keçir. Lakin bunları sadalamaq və səciyyələndirmək
üçün hər bir mərhələ çərçivəsində keçirilən "qızgüddü", "qızbəyəndi",
"hə", alma və şirin "çay", "paltarkəsdi", "hırdaboy", "xınayaxdı",
"bişi-bişirmə", "gəlinaparma", "üzgördü" və s. ritualları haqda
təsəvvürümüz olmalıdır. Qeyd edək ki, toyun gedişində gördüyümüz
bu "kiçik mərasimlər"in bəzisinə başqa bölgələrdə də rast gəlinir.
Lakin Lənkərandakı mərasimin başqalarından fərqləndirən bəzi incəlikləri
var ki, yeri gəlmişkən bunları qeyd edəcəyik.
Toyun
daha "rəsmi" hesab edilən hissəsi-"elçilik" ağır, mürəkkəb və eyni
zamanda xoş bir ritualdır.
Topladığımız
məlumatlara görə, əsasən, elçilik zamanı ifa olunan mahnılar içərisində
"İldən-ilə qız seçmişik, yaru-yar", "şal şala batlaram, gedər",
"Mina bala" kimi mahnılar varmış.
Elçilik
zamanı "şirin say" adlı bir qısa mərasim də keçirilir. Hər iki tərəf
razılığa gəlir. Mübarək olsun, Allah mübarək eləsin deyərək gətirilən
şirinçaylardan içir. Bu da öz-özlüyündə rəmzi məna kəsb edir.
Ay,
aya bax, necə gedir.
Ay yorulub gecə gedir.
Ay qardaşım gül toyuna
Ay başlarda xonça gedir.
Toy
mərasimində qadın mahnı-rəqsləri üstünlük təşkil edir. Oğlan evindən
nişan gətirən qız-gəlin qız evinə çatdıqda xonçaları başlarından
yerə qoyub, nişan mahnıları oxuyur, rəqs edirlər. Aldığımız məlumata
görə, nişanda ən çox ifa olunan "Xonçaya düzdüm noğulu, badamı",
"Gəlmişik", "Ay qız, nişanın gəlir", "Su gəldi, bürüdü yolları"
kimi mahnılar olub.
Bildiyimiz
kimi qədimdən bəri xalqımız qız və oğlan toyunu ayrı çaldırır. Doğrudur,
müasir toylarımızın bir qismi bəylə gəlinin bir mərasimdə oturması
ilə keçirilir, lakin ayrıca keçirilən ənənəvi qız və oğlan toylarının
da öz gözəlliyi var və Lənkəran üçün müasir dövrdə də toyun məhz
belə keçirilməsi səciyyəvidir.
Qız
toyundan əvvəl "hırda" adlanan toyqabağı kiçik bir mərasim keçirilir.
"Hırdavo" karvanı ilə oğlan evindən qız evinə aşıqlar və toy ləvazimatı
gətirilir. Toy mərasimində sazəndələr dəstəsi ilə çıxış etmiş, Lənkəranın
mahir kamança çalanı kimi tanınan Tariyel Əliyevin "hırdəbo" barəsində
söylədiklərindən: "Mən 50-ci illərdəki toylarda çox iştirak etmişəm.
Qız toyunda iştirak edən çalıcılar oğlan evi tərəfindən dəvət edilərdi.
Çalanlar iki nəfərdən ibarət olurdu. Qarmon və qaval. Günün ikinci
yarısında oğlan evinin adamları "hırdəbo" karvanı ilə qız evinə
yola düşərdilər".
Qız
toyunda da mahnı-rəqslərin əksəriyyəti qadınlar tərəfindən ifa olunardı.
Yaşlı nəsil nümayəndələrinin, ənənəvi toyların iştirakçısı olmuş
adamların dilindən musiqi nümunələrinin əksəriyyəti də elə məhz
qız toyunda oxunan mahnılardan ibarətdir. "Ləhliyəm ləhli", "Su
atdım", "Dilim dolaşdı", "Ağlama ceyran balası", "Bir gecənin qonağıdır
bu bacı", "Toy mahnısı", "Toyun mübarək" və s. mahnılar qız toyunda
ifa olunardı.
Qız
toyunda instrumental musiqinin müşayiəti ilə oynanılan rəqslər də
böyük yer tuturdu. Alınmış məlumata görə, rəqs edənlər əsas etibarilə
qız-gəlin, yəni qadınlar olmuş və onlar qarmon və qavalın ifasında
səslənən musiqinin müşayiəti ilə rəqs edərmişlər. Lakin rəqs musiqisinin
səslənməsində qədimdən bəri toylarımızın zinəti, yaraşığı qara zurnanın
da xüsusi rolu olmuşdur. Zurnanın zil səsi toyun başlandığını, şadlıq
məclisinin toplanmasını el-obaya bəyan edərək, yeni ailə quran bəylə
gəlinin qulağında xoşbəxtlik, əmin-amanlaıq, etibar rəmzi kimi səslənib.
Lənkəran
toylarının tarixində ad qoymuş bir sıra mahir zurnaçılar olmuşdur
ki, indi də onların adı xalq içərisində hörmətlə yad edilir. 20-30-su
illərdə Aşıq Abdulla adı ilə tanınan zurnaçının ifası toylarda bir
qayda olaraq alqışlarla qarşılanırdı.
Lənkəran
toylarında ümumiyyətlə Azərbaycanın başqa bölgələrində çalınan xalq
rəqsləri - "Ceyranı", "Tiflisi", "Nəlbəki", "Xan çobanı", "Bənövşə",
"Ənzəli", "Brilyant", "Qəşəngi" kimi rəqslər ifa olunarmış. Bunlarla
yanaşı "Veləçola", "Şəlləqun" kimi Lənkəran zonası ilə bağlı rəqslər
də ifa olunardı.
Qız
toyu ərəfəsində keçirilən "Xınayaxdı" mərasimində də bir sıra mahnılar
ifa olunur; gəlinin ətrafına toplanmış qız-gəlinlər "Xınayaxdı",
"Əllərə xına yaxanlar", "Aman nənə" kimi mahnıları oxuyardılar.
"Xınayaxdı"da
da, qız toyunda da mahnılar çox vaxt "Tək qaval" adlanan prinsiplə
oxunardı. Qızlar, qadınlar dövrə vurub əyləşər, onlardan biri ("solist")
əlində qaval ortada oturarmış. Oxunan mahnıların nəqarətini dövrə
vuranlar unison xor şəklində oxuyar, "solist" isə qaval çala-çala
mahnıların bəndini misra-misra ifa edərdi (hər misradan sonra xor
ona nəqarətlə cavab verərmiş). Toyun ən təntənəli, məsuliyyətli
mərhələlərindən biri də oğlan toyu və gəlin aparma mərasimidir.
Toy
mərasiminin zirvə nöqtəsi olan gəlin köçürmə və oğlan toyu da musiqi
"tərtibatı" baxımından çox zəngin, yaddaqalan, maraqlı olurmuş.
Gəlin
aparma zamanı oxunan mahnıların bir hissəsi qız evində, ikinci qismi
isə bəy evində ifa olunardı. Bu mahnıların bir çoxu konkret şəxslər-gəlinin
anası, bacısı, qaynanası, baldızı tərəfindən oxunarmış.
Məsələn,
gəlin aparmağa gələn oğlan adamları "Yaxşı bəzək vurun bizim gəlinə",
"Verin bizim gəlini" mahnılarını oxuyarmış. Qız anası gəlini yola
salarkən "Get qızım, allah saxlasın", "Boyuna qurban", bacısı "Bacım,
səni yola salım" mahnısını oxuyur. Maraqlıdır ki, həmin mahnılar
konkret şəxslərin dilindən, qadın dəstələri tərəfindən oxunur. Qayınananın
dilindən bəy üçün oxunan "Toyuna gəlləm" mahnısı da belələrindəndir.
Gəlini
"Vağzalı" sədaları altında evdən çıxarırlar. Bəy evinə çatanda "Ay,
yol açın gəlin gəlir" mahnısı oxunur. Gəlin bəy evinə daxil olandan
sonra qaynananın dilindən "Ey gülü xaş-xaşdı gəlin" mahnısını oxuyurlar.
Bəy
evində oğlan adamları gəlin üçün "Əylən gəlin" mahnısını oxuyurdular.
Oğlan bacısının adından "Qardaş, toyuna qurban", "Mübarək" mahnıları
oxunurdu.
Adlarını
çəkdiyimiz mahnıların toy mərasimindəki yeri, toyun hansı məqamında
ifa olunması dəqiq müəyyən olunubsa, toyla bağlı elə mahnı mümunələri
də var ki, onlar mərasimin hər hansı məqamında ifa oluna bilər.
Toplayıb yazdığımız "Alça gül açdı", "Sə sefim", "Tolişə kinə" kimi
mahnılar belələrindəndir.
Lənkəran
toy mərasimlərinin ən məsuliyyətli mərhələsi, zirvə nöqtəsi olan
oğlan toyunda ənənəvi muğamlarımız da xüsusi yer tutur. Muğam üçlüyü
bəy toyunu, xüsusən bunun ikinci gününü rövnəqləndirən böyük bir
"konsert proqramı" ilə çıxış edir. Lənkəranda qədimdən bəri toyda
çıxış etmək hər bir muğam ustası üçün həm məsuliyyətli həm də şərəfli
bir iş hesab edilib. Muğamlarımızın bilicisi ustad sənətkar kimi
Lənkəran bölgəsində şöhrət tapmış bir çox musiqiçilər toylarda öz
məharətini nümayiş etdirər, öz sənətkarlığını, peşəkarlığını yüksəldərdi.
Müxtəlif vaxtlarda xanəndə Heydər Zülfüqarov, Xanəli Əkbərov, Naşım
Kələntərli, Yavər Kələntərli, tarzən İman Əliyev, İsmayıl Əliyev,
kamança çalan İsmayıl Talışınski, Mustafa Qasımov, Tariyel Əliyev,
zurna çalan və klarnet çalan Əlişan Şirzadov, Rəsul və onun oğlu
Nəsir, Nacırza, Abdulla, qarmon çalan Xalaoğlu Mahmud, Hacıbaba,
Tamara, Züleyxa kimi tanınmış ifaçılar Lənkəran toylarında musiqiçilər
dəstəsi tərkibində çıxış etmişlər.
50-ci
illərdən başlayaraq Lənkəranda və onun kəndlərində muğam üçlüyü
tərkibində toylara tez-tez dəvət olunan, hal hazırda Lənkərandakı
yeni açılmış Muğam teatrının təşəbbüskarı və fəal iştirakçısı, kamançaçalan
Tariyel Əliyevdən aldığımız məlumatdan:
"Oğlan
toyuna bir həftə qalmış toy yiyəsi hansı musiqiçiləri dəvət edəcəyini
qərara almalıdır. Çalışırdılar ki, ən yaxşı muğam ifaçıları toya
dəvət olunsun. Musiqiçilər 6 nəfərdən çox olmazdı-tar, kamança,
xanəndə, qara zurna, qaval və "dəmkeş".
Aldığımız
məlumata görə, çox vaxt toya dəvət ediləcək musiqiçiləri əvvəlcə
kəndin çayxanasına dəvət edib, yaxşı bir dəsgah oxutdururdular.
Bundan sonra bütün kənd ağsaqqalları və ziyalıları razılığını bildirsə,
həmin musiqiçilərə toyu aparmaq həvalə olunardı. Muğam ifaçıları
üçün məsuliyyətli gecə oğlan toyunun ikinci gecəsi hesab olunurdu.
Çünki bu gecə kəndin ağsaqqalları, hörmətli adamları, ziyalıları
muğamlara qulaq asmaq üçün yığışardılar.
Toyun
ikinci gecəsi axşam saat 9-10-da başlayardı. Nə üçün belə gec başlanmasının
səbəbini belə izah edirlər:
"Toy
yiyəsi indiki kimi xərc çəkmirdi. Ayrı-ayrı adamların evində qonaqlıq
təşkil edilərdi. Orada yeyib içəndən sonra 9-10-da toya yığışardılar.
Toy yiyəsi yeməyə ancaq uzaqdan gələn qonaqları dəvət edərdi. Əvvəlcə
qara zurna adamlar yığışına kimi, yəni saat 8-10-a kimi oyun havaları
çalardı. (T. Əliyev).
Bizim
muğam üçlüyünə ayrıca bir otağ ayırırdılar. Orada həm istirahət
edər, həm də istəyimizdən asılı olaraq məşq edərdik. Bizim məclisə
daxil olmağımıza bir saat qalmış qara zurna əvəzinə yastı balaban
çalınardı. Bu muğam üçlüyünün incə səslənməsinə imkan yaradardı".
Göründüyü
kimi toy mərasiminin musiqi tərtibatı dəqiq ölçülüb-biçilirmiş bir
ssenari əsasında həyata keçirilərmiş. İştirakçılar da musiqiçilər
də bunun məsuliyyətini hiss edərək, keçirilən mərasimə ciddi bir
bədii proqram kimi yanaşardılar.
Müsiqiçilərin
söylədiklərindən aydın olur ki, onlar toyu, daha doğrusu bu musiqi
gecəsinin "səhnəsinə" qonaqların xahişi ilə dəvət olunardılar. Onların
gəlişi əl çalmaqla, xoş nidalarla qarşılanardı. Məclisi ələ almaq
məqsədilə əvvəl "Heyratı", "Mənsuriyyə", "Kürd-Şahnaz", "Qarabağ
şikəstəsi" kimi musiqi nümunələri kimi çıxış edərdilər. Ciddi və
təcrübəli dinləyicilər elə maraqla qulaq asarmış ki, bir şöbə, bir
güşəni belə ixtisar etmək, səhvlərə yol vermək olmazmış. Xanəndəyə
istirahət vermək məqsədilə arabir oyun havaları çalıb, rəqs edərmişlər.
Müsiqiçilər xüsusi qeyd edir ki, bu rəqslər iki-iki ifa olunarmış.
"Toy
gedə-gedə məclisə çay gətirilərdi. Xanəndə oxumağa başlayanda isə
çay gətirmək və ya söhbət etmək, tum çırtlamaq böyük qəbahət, hörmətsizlik,
pis tərbiyə əlaməti kimi qiymətləndirilərdi-kənar şəxslər xanəndəyə
mane olmamalı idi".
Xanəndə
oxuyan zaman kim isə kefli halda məclisə daxil olardısa, xanəndə
üzünü həmin adama çevirib, hörmət, ədəb-nəzakətə aid elə qəzəllər
oxuyardı ki, o adam sərxoş olmasına baxmayaraq dərhal özünü yığışdırardı.
Ümumiyyətlə, xanəndənin toyda oxuduğu əxlaqi, nəsihətamiz qəzəllər
rəğbətlə qarşılanardı.
Ğzunluğu
20-25 metr olan toyxanada mikrafonsuz-filansız muğamları ifa edərdik.
Musiqiçilərin söylədikləri toy mərasimlərinin müxtəlif mərhələlərinə,
xüsusən son zirvə nöqtəsi olan bəy toyuna, burada ifa olunan musiqi
"proqramını" neçə ciddiliklə, məsuliyyətlə, gözəl ənənələri qorumaq,
hifz etmək arzusu ilə yanaşmasını nümayiş etdirir.
Çox
təəssüf ki, bu gün Lənkəran toy mərasiminin gedişində olduğu kimi,
onun musiqi tərtibatında da könül açmayan "yeniliklər"ə təsədüf
olunur. Haqqında yazdığımız, kəndbəkənd gəzib qocaların yaddaşında
qalan topladığımız xatirələri, indiki toylarla müqayisə etdikdə
ənənəvi rəqs-mahnıların tarixən sıradan çıxdığına, xalqımızın gözəl
rəqs melodiyaları, mahnıları əvəzinə, bayağı və yeknəsək ara mahnılarının,
rəqslərinin, türk və iran musiqisi nümunələrinin üstünlük etdiyinə
təəssüflənməyə bilmərik. Professor Azad Nəbiyevin dediyi kimi: "Toy"
möhkəm ailənin mirası kimi bizə gəlib çatan ən böyük mərasimlərimizdəndir...
Əgər biz toyumuzun müqəddəs qayda-qanunlarının cavanlarımız tərəfindən
pozulmazlığını təmin edə bilsək, təbii ki, yalnız öz ulu qaydalarımıza
yeni həyat vermiş olarıq. Bunun üçün isə milli azərbaycan toyunun
pozulmaz nəqişlərini xalqın yaddaşına qaytarmalı, onun bütün gözəlliyi
ilə, tapdalanması yasaq olan qayda-qanun ilə toplayıb çap etməliyik".
Zənn
edirik ki, bu mühüm qeyd toyun musiqisinə də aiddir və ənənəvi toy
musiqimizin, eləcə də musiqi cəhətdən çox şaxəli və zəngin olan
Lənkəran toyunun qədim ənənələrinin bərpa edilməsi üçün hər birimiz
əlimizdən gələni etməliyik.
Son
dərəcə maraqlı, zəngin ənənələrə bağlı olan, kökləri çox qədimlərə
gedib çıxan Lənkəran toyu öz tədqiqatlarını gözləyir.