АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР
Fortepiano sənətinin tarixini vərəqləyərkən… (ardı)
L. Rzayeva.
Filateliyada musiqi mövzuları
E. Iskəndərov
ХХ ясрин 20-30-жу илляриндя милли бястякарлыг цслубунун ( йени ъанр, мязмун-образ вя мусиги дили ) формалашмасынын тарихи контексти
Фярящ ЯЛИЙЕВА

       Keçmiş sovet sənətşünaslığının əbədi mövzularından millilik problemi F. Şopen və F. Listin simalarında özünü göstərmişdir. mahiyyətcə başdan-ayağa polyak milli ruhunu özündə daşıyan Şopen musiqisinə əks olaraqa Listin, niyyət səviyyəsində milliliyə can atan, əslində isə milli melosa rəğbət, xeyrhahlıqla, lakin bununla belə turistcəsinə yanaşması bu iki fortepiano nəhənginin arasındaki ilk fərqlərdəndir və məhz bu cəhət hər ikisinin yaradıcılıqlarındaki xüsusiyyətləri anladır. Belə ki, məşhur macar rapsodiyaları istisna olaraq, Listin "rubato", su ümumi romantika məcrasındadır. Şopenin rubato su isə həm onun fərdi temporitm hissiyyatı, həm polyak musiqisinin özünəməxsusluqları, həm də bəstəkarın, musiqi təfəkkürünün improvizə təbiətindən yaranır. Səciyyəvidir: Şopen və Şumanın musiqisində təsadüf edilən olduqca incə nəcibləşmiş sadəlovh "sınıq" intonasiyalar mənşəcə müxtəlifdirlər – təkcə H. Neyqauz tərəfindən "jal" sözünün mənasını Şopen intonasiyasının mah iyyətilə bağlaması bir çox məqamları aydınlaşdırır3. Incə, kübar, zərif və eleqant obrazlarla dolu Şopen musiqisi habelə milli fransız klavir ənənələrini yenidən (şübhəsiz, başqa estetik və səslənmə şərtlərində) canlandırır4. Zənnimizcə, passajların uçuş xarakteri, ornamental faktura (xüsusilə melodiya) rəsmi, bütün bədii məsələləri yalnız sırf fortepianoya xas olan vasitələrlə həll edilməsi (əslində fəlsəfi faciə olan b-moll sonatası daxil olmaqla), ümumiyyətlə əsərlərinin əsas hissəsinin yalnız solo fortepiano üçün yazılması musiqiçini, digər "bir alətin ustadı" olan F. Kuperenlə doğmalaşdırır. Bəstəkarın bəzi piançuluq kəşflərindən danışmağı özümüzə borc bilirik. Məsələn, səs metamorfozası, yəni eyni səmtdə qurulan parça ərzində səs xasiyyətinin tədricən göklü surətdə dəyişilməsi (1 №-li balladanın ilk xanələri). Daha bir tapıntı onun kulminasiyalarıdır. Bir qayda olaraq onlar (iri həcmli əsərlərdə), bütün ifadə vasitələrinin apofeozudur – biz, hətta deyərdik ki, çox zaman onun kulminasiyaları daxili enerj isinə görə Listin kulminasiyalarından güclüdür. Şopen yaradıcılığının mərdanə, hətta cəngavər mahiyyətini (digər vasitələrlə yanaşı) "irəliyə doğru qüdrətli hərəkət" (V. Konen) üsulu açır (götürək elə onun As-dur or. 53 polonezinin orta hissəsini); əsər boyu saxlanılan eyni priyom və yaxud dinamika, ya da texnika növü ostinatonun yeni təzahürü kimi5 (Barkarola, Layla, S-dur və s-moll etüdları və s.), habelə bir çox başqa dahiyanə tapıntılar özlərinin yeni mərhələdə tədqiqatçısını gözləməkdədirlər. Hazırki məqalənin əsas mövzusundan kənar olsada, forma sahəsində də Şopen novator idi və bu novatorluğun parlaq nümunəsi, əlahiddə, dözülməz dərəcədə gərgin dramaturji kolliziyasının kənarlaşma yolu ilə həll edilməsi (b-moll sonatasının finalındaki abstrakt-mexaniki laqeyd burulğan).
       Gurultulu, sərt və son dərəcə mürəkkəb pianoçu – texnikası arxasında F. Listin incəldilmiş, həssas, nazik xırda barmaq passajları (M. Druskin: "xromatik passajlar") və müşkülpəsənd zəngin koloritli lirik melodiyaları gələcəyə üfüqlər açır ("Consolations", "Petrarkanın soneti..." və bir çox başqaları) Bəlkə də digər pianoçu romantiklər cərgisində məhz Listin yaradıcılığındakı boya, kolorit, çalar primatı, şıltaq melodik xətti, həssas, titrək fonu, ümumən fon və mövzu arasında yeni münasibətlər, paradoksal applikatura ("beşbarmaq" priomu, yalnız 1-ci barmaqla çalmaq), yüksək inkişaf etmiş pedal texnikası XX əsrin əvvəllərindəki modern stilinə ən böyük təsir göstərmişdi (K. Debüssi, qismən A. Skryabin). Ümumiyyətlə dekadentçilik cizgiləri onun üçün yad deyildir. Başqa səslənmə ideyası və eyni zamanda yeni texniki-ifaçılıq priyomlarının örnəyi – instrumental timsallardır: məsələn, əslində ciddi mənada fortepiano təbiətinə yad olan tsimbalsayağı repetisiyalar (6 №-li M acar rapsodiyası) tezliklə texnika arsenalına tam hüquqla daxil olmuşdu. Akademik musiqisi üçün yeni olan səsdüzümləri də çalğıya müəyyən yeni rənglər, təravət əlavə edirlər (F. Şopen, F. List, Y. Brams).
       Y. Brams bir tərəfdən şumançı poliritmiya və polifonizasiya ideyasını inkişaf etdirdi. Digər tərəfdən, müşahidələrimizə görə onun pianoçuluq düşüncə tərzi L.van Betxoven fortepiano təfəkkürünə yaxındır. Nəticə isə – ümumi güclü axınla gedən musiqi hekayəti. Biz, çox zaman deyə bilərik ki, Bramsın fortepiano stili nəhəngdir (Listin və xüsusilə o dövrün başqa virtuozlarının böyük stilindən fərqli olaraq). Brams mövzularının qəribəliyi onların "açıq" xasiyyətli olmasından irəli gəlir ki, bu da bəstəkarın daimi inkişaf meylini əks etdirir. Əsərlərindəki hamıya yaxşı bəlli olan parallel intervallarla izahat zahirən mahnısayağı, sadə görkəm arasında müəyyən (hər halda hiss edilən) ziddiyyət vardır. Romantiklərin obertonlarla əhatələnmiş səsə sitayişlə müqayisədə Bramsın fortepianosu bir qədər sərt, ağır səslənir. Təsadüfi deyil ki, onun yaradıcılığındaki bəzi xəttlər sonralar müəyyən formada P. Hindemit, D. Şostakoviç və B. Brittenin pianoçuluğunda özlərinin davamını ta pmışlar.