|
БИЗЯ ЙАЗЫРЛАР...
АНАДОЛУ ТЦРК ЩАЛК МУСИКИСИНИН ЮЗЕЛЛИКЛЕРИНЕ БИР БАКЫШ
Мейсер КАЙА(Тцркийя)
ОСТАТЬСЯ В ТЕНИ ИЛИ СДЕЛАТЬ БУДНИ СКАЗКОЙ…
Ольга КОЛЬЧУГИНА (Россия)
ДИВАН-Ы ЛЦЭАТИ-ИТ ТЦРК ЫШЫЬЫНДА УЙЭУР ТЦРКЛЕРИНИН МЦЗИК КЦЛТЦРЦ
Нури МАЩМУТ
|
|
Тцрк етносунун дуйэусунун, дцшцнжесинин ана темасынын бейени ве бежерилеринин йансымасында санат фикринин кувветли бир анлайышы оларак ортайа чыкан фолклорик нумунелерин эеленексел нителиклери щайатта щеп вар олмуш, эцнцмцзе кадар эелерек щала тесирини эюстермиш, йерини саьламлаштырмыш ве йашамыны сцрдцрмцштцр.
Йашамыш олдуьумуз еврен ичерисинде адет, анане, эеленек-эюренеклеримизи щала сцрдцрмейе чалыштыьымыз Анадолу топраклары цзеринде тцрк кцлтцрцнцн зенэин потансийели оларак юнем арзеден тцрк щалк мцзиэи ве щалк ойунлары, кысажасы тцрк фолклорик темасы, ичерисиндеки йерини сымсыкы корумуш ве сабитлештирмиштир. Миллетлерин карактеристик юзелликлерини ен эцзел бир шекилде аксеттирменин ве йансытманын юнемли йолу фолклорик юзелликлеридир. Фолклорик юзеллик оларак кастедилен цзеринде йашанылан жоьрафйанын ичиндеки инсанларын миллет оларак, щалк оларак кенди юз кцлтцрел фаалийетлерини адетсел ве ананевисел щер тцрлц тюренлерини, инанчсал ифаларыны белирли щаракетлерле йада базы ишаретлерле мцсики дили иле йансытмайа чалышм1_лардыр. Доьум ве юлцм арасында йашанылан сцреч ичерисинде уйэуланан фолклорик юзелликлер (щалк ойунлары щалк мцзиклери) о миллетин тамамен карактеристик чизэилерини йансытыр. Бу фолклорик юзелликлер инсанларын бирбирлери иле олан илишкилеринде де еткин рол ойнар, айны кцлтцре сащип инсанлары йакынлаштыран, кайнаштыран бу юзеллик айры миллетлерден олан инсанларын да бирбирлерине олан йакынлашма, инжелеме, араштырма кцлтцрел алышвериш олайларында да юнемлилик арзедер. Еврен ичерисинде йашайан жоьрафик конумлары фарклы олан миллетлерин етник эрупларын йашамларыны эаранти алтына алма адына милли фолклорик кцлтцрцн юнеми чок бцйцктцр. Миллетлери миллет йапан деьерлер ичерисинде юнеми азымсанамайажак кадар юнемли олан бу олай, миллетлери бирбиринден айырмада да юнем арзедер. Евет, кцлтцр олэусуну, инсан топлулуклары щайатын башланэыжындан итибарен ортак бешери йашайыш ищтийачларындан доьан щер тцрлц эерексиним юзелликлеринин карактеристик оларак йансытылмасы доьал кцлтцрцнцн мейдана эелмесинде чок юнемли бир еткендир.
Щалк музиьинин де милли кцлтцрц олуштуран юнемли йапыташларындан олдуьуну тарищин илк чаьларындан итибарен, йани инсанларын конушма диллеринин бирбирлери иле анлашабилме йетенеклеринин чок эелишмедиэи дюнемлерде дуйэу ве дцшцнжелерини, жоьрафик олайлары, табиат олайларыны вб. эиби бир чок олайлары, варлыклары, щаракетлер йолу иле анлатмайа чалышмышлар ве анлатырларкен де чешитли щаракетлер сонунда чыкармыш олдуклары сеслер конушма дилинин эелишмесине ве бу эелишимин нетижесинде чешитли ойунлу фиэцрлер ве эайри-ритмик йада ритмик сеслерле мцзиьин темеллери атылыр олмуш, эелишимини сцрдцререк щалк мцзиэинин эелишмесине васыта олмуштур. Дилин олушуму иле бир ифаде зенэинлиьи казанан мцзик ве ойунлу фиэцрлер илкел топлумларда мотиве аражы оларак юнемли йер тутмуштур. Йапылан топлу айинлерде, топлантыларда чешитли кцлтцр ве меденийетлерде ортайа чыкан щаракетли фиэцрлер, беденсел ишлевлер юленлерин рущларыны йанлызлыьа севкедерек динлендирмекле, берабер инанчсал оларак кютц ве пис рущларын ковулмасына да васыта олмуштур.
Тарищин бир чок мерщалелеринде де мусикисинин бир чок йюнлеринден йарарланыларак бешери щайатта вар олан базы щасталыкларын тедависи ичин муайеневи йюнтемлеринден де файдаланылмыштыр.
Анадолу тцрк щалк мусикиси де тарищи эелишим сцреси ичерисинде кенди бенлиэини, бцтцнлцьцнц коруйарак эцнцмцзде де варлыьыны, зенэинлиьи ве ренэаренклиьини коруйуб серэилемиштир.
Анадолу тцрк щалк мцзиьинин юнем арзеден юзелликлеринден бириси де йерел, йани йюресел нителик ташымасыдыр. Йюресел юзелликлерин кенди ичинде эетирмиш олдуьу сес системи ве бу системин щалк мцзиьи ичиндеки йери тартышылмаз бир эерчекликдир. Бир сыра тцрк мусикишцнасларынын эелиштирилмиш олдуклары тцрк мцзиьи сес системинден де йарарланыларак шюйле бир дурум сюз конусудур. Бу систем ичинде (#) дийез 4 комадан (б) бемол 5 комадан йани сес аралыкларындан мейдана эелдиьини ачыкламакдадырлар. Щалк мцзиэимизин диэер ен юнемли юзелликлеринден бири де ону, чок чешитли ве зенэин кылан «цслуп» йада «тавыр» юзеллиьидир. Щалк тцркцлеринин (мащныларынын) сеслери кадар онун сюйлениш бичимини белирлейен вариантлар юнем арзетмектедир. Евет бу вариантлар йюресел оларак чешитлилик арз едерек, карактеристик йюнлери иле чок эцзелдирлер. Бу юзелликлер ичерисинде елбеттеки йюресел карактеристик вурэуларын, олайларын йюрелере аит олдуьу канытланмыш бир эерчекдир. Бу зенэинлиьи иле бирликде щалк мцзиэинин кувветли бир из буракыларак ифа олунуш бичимлерине эюре олсун, диэер фарклылыкларына эюре олсун «усцл»сел системини де унутмамак эерекир. Щалк мцзиьинде усцл системи демектен касыт юлчц анлатылмак истенмиштир. Йада юлчцйц усцл оларак та нителендирмек мцмкцндцр. Эенел оларак усцл тцрк мцзиьинде юлчц йанында бир де тавыр ве цслубу белирлемектедир. Тцрк щалк мцзиьинин йюресел езэилери, щалк парчалары иле бирликде юлчцсел, усцлсел оларак бирбиринден чокча йюнлери иле айрылдыклары эюрцлмектедир. Йюресел ве йерел оларак бу айрылыкларын усуллерин адлары юлчцсел манада деэилде, белирли адларла анылмасы доьал ве олаьандыр. Юрнеьин базы йюрелерин йюресел юзеллиьи эереьи адлар «Датдири, Эакэили, Каршылама, Зортлатма симасында щызлы, 9 вурушлу усуллери» - Метелик, Шыкылтым, Саьма, Защма вб. адларла ики (2) вурушлу усцллери бируза эетирмектедир.
Анадолу тцрк щалк мцзиьинде бир чок алим мусикишинасларын да катылдыьы эиби цч ана башлык алтында инжелендиьини эюрмектейиз.
1. Ана усцллер ве цчерли шекиллери (2, 3, 4, бирим вурушлу)
2. Билешик усцллер (5,6,7,8,9 бирим вурушлу)
3. Карма усцллер (10 ве даща фазла вурушлу)
Айры бир зенэинлик ве карактеристик юзеллик оларак буну араштырмажы йазарларын мцзиколоьларын инжелемелерине эюре Анадолу тцрк щалк мцзиьини «Кырык щава» ве «Узун щава» оларак айырдыкларыны базыларынын исе цч эуруба айырарак «Кырык щава», «Узун щава», «Орта щава» оларак нителендирдиклери эюрцлмектедир. Кырык щавалар белерили дизилери олан ве бу дизилер ичинде белирли калыплара эюре белирли усцллери сейреден езэилердир.
Анадолунун йюрелери бакымындан юнем арзеден кырык щаваларын исимлери де йюрелере эюре базен дейишкенлик, базен айнылык, базен де айрылык арзетмектедирлер. Кырык щавалар оларак эерек бичимсел юзеллик, эерексе усцлсел унсурлар эюз юнцнде булундурулажак олурса бунлары «Бар, Бенэи, Щорон, Эцвенде, Зейбек» вб. исимлерле анмак мцмкцндцр. Узун щавалар исе йюресел юзеллик итибары иле белирлидирлер ве калыплар ичинде сейр цнсийети (окунуш эайдасы) оларак сербест аьызла эерек чок узатыларак, эерексе чок узатылмадан, сюйленен езэилердир. Эенелликле узун щавалар тек ифа едилдиклери эиби ешликли оларакта ифа олунурлар. Щем йюресел юзелликлери, щем де аьыз ве шивенин эцжц, еткинликлери иле берабер бу щавалара каттыклары эцзелликлер ренклерле усцл ве услуб бакымындан шу адларла «Майа, Щойрат, Бозлак, Эурбет щавасы, Диван, Йол щавасы, Жыьалы майа, Дцз майа» бунун эиби адларла анылырлар.
Орта щава оларак нителедириленлер исе эенелликле, тамамен карышык ифа олунанлардыр. Диван, Эазел, Мцстезад вб. дир.
Анадолу щалк мцзиьи кцлтцрц бунларла сынырлы деьилдир. Елбетте ки, бу сюйлениленлер канымызжа назари жищеттен умцми бир бакыштыр ки, бу тип кцлтцрлерин варлыьынын билинмеси, араштырылмасы ве анализлери илэинч ве де алим мусикишцнаслар бакымындан желбедижи ве диккат меркезинде олажактыр-цмиди иле.
ЕДЕБИЙЙАТ
1. Емналар Атынч Тцм йюнлери иле Тцрк Hалк Мьзиьи ве Назарийаты Еэе. Ьниверситеси Измир 1998
2. Юзэцл Мустафа, Турщан Салищ, Дющметаш Кубилaй «Ноталарыйла. Узун Щаваларымыз» Анкара Жям Веб Офсет 1996
3.Юзбек Мещмет Фолклор ве Тцркцлеримиз Ютцкен Йайынжылык Истанбул, 1994
|
