avanşir Quliyev
çağdaş Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin ən iste'dadlı və çalışqan,
öz dəst-xətti olan nümayəndələrindən biridir. Onun son 25 ildə yaratdığı
əsərlər, janrından və tutumundan asılı olmayaraq, milli musiqi mədəniyyətimizdə
yeni söz, yeni tapıntı, yeni nəfəs və təravət kimi yozulur.
Cavanşir Quliyev
dörd simfoniya, iki simli kvartet, zurna və orkestr üçün Uvertyura,
saz və skripka üçün Sonata, mindən çox mahnının müəllifidir, iki
yüzə yaxın teatr tamaşası (o cümlədən H.Cavidin "Topal Teymur",ə.Səmədovun
"Hərənin bir ulduzu", M.F.Axundovun "Müsyo Jordan və Dərviş Məstəli
şah" və "Hekayəti-xırs quldurbasan", F.Kərimzadə və ə.Cəfərzadənin
"Şah İsmayıl", N.Xəzrinin "Burla xatun", B.Vahabzadənin "Göy türklər",
Anar-C.Məmmədquluzadənin "Nigarançılıq", H.H.Sevincin "Fatehlərin
divanı", C.Məmmədquluzadənin "Kamança", A.Axundovanın "Tanya" və
s. tamaşalarını) və otuzdan çox filmə ("Aşıq Qərib", "Qəm pəncərəsi",
"Lətifə", "Çobanbayatı", "Süd dişinin ağrısı", "Fəryad", "Araqarışdıran"
və s.) musiqi bəstələmişdir.
C.Quliyevin əsərləri
Rusiyada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, keçmiş Sovet İttifaqının digər
respublikalarında, eləcə də Böyük Britaniya, İsveçrə, Almaniya,
Finlandiya, Amerika Birləşmiş Ştatları, İsrail, Polşa və bir çox
başqa ölkələrdə səsləndirilmişdir.
Cavanşir Quliyevin
"Musiqi divanı" yetkinlik dövrünü yaşayan bəstəkarın seçmə əsərlərinin
toplusudur. Onların hər birini müəllifin yaradıcılıq mövqeyinin
təsdiqlənməsi, bir bəstəkar kimi püxtələşməsi yolunda növbəti mərhələ
adlandırmaq olar.
Bu əsərlərə ardıcıllıqla,
divan şəklində qulaq asdıqca bir daha qənaətə gəlirik ki, onların
mövzusu dünyanın əbədi və tükənməz gözəlliyidir. Günəşin qızıl şüaları
və sayrışan ulduzların işıqlarına bələnmiş təbiətin əsrarəngiz ritm
və boyalarından doğan bəşəri harmoniyanın bərqərar olduğu dünyanın.
Öz gündəlik konfliktləri, hiss və əməlləri arasında çaşbaş qalmış
müasir insan bu möhtəşəm varlıq önündə sanki gözəgörünməz olur.
Xalq və ən'ənəvi professional musiqidən qaynaqlanan bəstəkarın bütün
əsərlərində məhz bu yaradıcılıq kredosu özünü qabarıq formada büruzə
verir.
C.Quliyev musiqisində
Şərq və Qərb elementləri birləşir demək, hələ heç bir şey demək
deyil. Məsələ ondadır ki, Azərbaycanda yaşayıb-yaradan bəstəkar
qeyri-ixtiyari, könüllü və ya məcburən milli və ümumbəşəriliyin
uyuşması ətrafındakı diskussiyalarda iştirak etmək zorundadır. Hər
hansı əsəri araya-ərsəyə gətirərkən C.Quliyev və onun Azərbaycanlı
həmkarları onlardan bu problemin həllinin növbəti variantının gözlənildiyi
ilə hesablaşmalıdırlar.
C.Quliyev bu diskussiyada
iştirak etməkdən boyun qaçırmır.əksinə, hər bir əsərində xalq musiqisinin
ən'ənəvi anlamına yeni baxış gətirməyə çalışır. C.Quliyev avanqard
bəstəçidirmi? Bu suala həm müsbət, həm də mənfi cavab vermək olar.
Bir tərəfdən onun musiqisi prinsip e'tibari ilə antielitar istiqamətlidir.
Digər tərəfdən öz axtarışlarında bə'zən elə dərkolunmamış dərinliklərə
baş vurur ki, nəinki adi dinləyicini, hətta mütəxəssisləri cavabsız
suallar qarşısında qoyur.
Saz
ilə skripka üçün sonata buna parlaq nümunədir. Gəlin bu əsəri
normal prinsiplərə əsaslanaraq dərk etməyə çalışaq. Bu, nə xalq
musiqisinin bəstəkar işləməsi, nə də ki, Azərbaycan xalq musiqisinin
stilizə olunmuş variantıdır. Hərçənd burada aşıq sənətinə də birbaşa
işarələr var, amma digər tərəfdən bilirik ki, aşıq musiqisində kaman
tipli alətlər istifadə olunmur.
İki musiqiçinin
zahirən səmimi və sadəlövh görünən ifası əslində Qərb bəstəkarlıq
texnikasına mükəmməl bələd olan sənətkarın yaratmasıdır. Saz və
skripka üçün sonata dəfələrlə beynəlxalq səviyyələrdə səsləndirilib
(Tallin-1980, Moskva-1984, Səmərqənd-1988, Varşavada keçirilən Ymumdünya
Musiqi Günləri - 1992 və i.a.) və hər dəfə bu əsər ətrafında müxtəlif
fikirlər yürüdülüb. İlk baxışda bəsit görünən bu əsərdəki yenilik
ruhunu dərk etmək heç də hər dinləyiciyə nəsib olmur.
Üçüncü simfoniyada etnik intonasiyanın dərin qatlarına varmaq sə'yləri dinləyicini bir heyrətamizliklə rastlaşdırır. C.Quliyevin ilkin türk intonasiyası kimi işləmələri gözlənilmədən bir çox etnosların musiqi mədəniyyəti ilə doğmalaşır.
Ola bilsin ki, siz
burada hindu, şotland, tibet və hansısa başqa etnik musiqinin izlərini
duyacaqsınız. Simfoniyanın bütöv bir hissəsi (II hissə) həm harmoniyasını,
həm fakturasını özü-özündən doğuran dolaşıq bir mə'nalı həll edilmişdir.
Sadəcə, gözəl və sırf Azərbaycan musiqisi! Qeyd etmək lazımdır ki,
bu əsəri yaradarkən bəstəkarın "Oğuznamə"lərdən və "Dədə Qorqud"dan
ilhamlanmağı və duyğulanmağı da istisna deyil.
II simli kvartetin
finalı da eyni ilə qəlizlikdən uzaqdır. O, I hissədəki səs məkanının
ansambl üzvləri tərəfindən getdikcə genişləndirilməsinə yönəlmiş
fəal hərəkətdən sonra gəlir. Bəlkə də məhz bu amil - gözəl və təbii
melodiya yaratmaq - bəstəkar üçün ən böyük sirr və əlçatmaz zirvədir.
Onun zurna ilə simfonik
orkestr üçün Uvertyurası, əlbəttə ki, açıq-aşkar folklor üslubundadır.
Lakin, qəfildən bütün orkestrin səs axınından ayrılan zurnanın tükürpədici
çalğısı nədənsə dinləyicini musiqidən sırf fiziki ləzzət almaq səviyyəsinə
gətirib çıxarır. Məsələn, Yanis Ksenakisdə olduğu kimi. Təbii ki,
burada birbaşa əlaqədən yox, yalnız ümumi zaman əlamətlərindən söhbət
gedir.
Heç şübhəsiz, "Musiqi
divanı"nın yaraşığı muğam ladlarında royal üçün bəstələnmiş yeddi
pyesdir. Bu silsilə həm pianoçular, həm də müxtəlif ölkələrin dinləyiciləri
arasında daim rəğbətlə qarşılanır. Hər bir pyes mütləq ən'ənəvi
Azərbaycan musiqisinin müəyyən ladlarının səsdüzümünə uyğunlaşdırılıb.
Hər bir lad isə öz xarakterik sonluğu ilə tanınır. Qalan bütün parametrlər
müasir üslubda həll edilmişdir. Musiqi sanki biri-birindən süzülən
iki qatdan ibarətdir.əslində burada daha bir qatdan söhbət getməlidir:
sanki arasıkəsilmədən və nəzərəçarpmaz fondan üzə çıxan hazırlanmış
royal üçün gözəl interlüdlər...