on zamanlar bizim yaxın qonşularımızla əlaqələrimiz xeyli zəifləmişdir. Keçmiş sovet məkanında fəaliyyət göstərən elmi, musiqi-təhsil ocaqlarının işi haqqında məlumatımız yox dərəcəsindədir. Ukraynada, Moldovada, Qazaxıstanda həmkarlarımız hansı mövzular üzərində işləyir, hansı problemləri tədqiq edirlər, - bu suallara qənaətbəxş cavab vermək çox çətindir. Yeni ədəbiyyat və audio materialların qıtlığı ənənəvi Şərq sənətinin tədrisini mürəkkəbləşdirir. Bunu mən "Türkdilli xalqların musiqi mədəniyyəti" fənnindən mühazirələr oxuyan müəllim kimi çox aydın duyuram. Belə ki, M.F.Axundov adına Azəzrbaycan Dövlət kitabxanasında və Bakının başqa kitabxanalarında cidd-cəhdlə apardığım "axtarışlar"ın nəticəsini uğurlu adlandıra bilmərəm. Burada saxlanılan ədəbiyyat əsas etibarilə 70-80-cı illərə aiddir. Əlbəttə, "Muzıka narodov Azii i Afriki" (red. V.Vinoqradovdur) məcmuələrindən, habelə Səmərqənd simpoziumlarının materialları dərc edilmiş kitablardan ayrı-ayrı mövzulara dair dəyərli məlumatlar əxz etmək mümkündür. Lakin bu və ya digər xalqın musiqi tarixini dəqiq, dolğun, elmi şəkildə əks etdirən son 10 ilin fundamental tədqiqatları və ilk növbədə musiqi materialları, lent yazıları kitabxana və fonotekalarda demək olar ki, təmsil olunmayıb. V.Belyayev, V.Uspenski kimi məşhur folklorşünas alimlərin müntəxəbatı əhəmiyyət daşıyan kitabları ("Oçerki po istorii muzıki narodov SSSR", "Turkmenskaə muzıka"), habelə S.Vekslerin "Oçerk istorii Uzbekskoy muzıkalğnoy kulğturı" (Taşkent, 1965) dərsliyi və "Muzıkalğnaə kulğtura Uzbekskoy SSR" (M.,1981) toplusunda yerləşdirilən materiallar isə bütün məziyyətlərinə baxmayaraq bəzi hallarda, xüsusən tarixi icmal hissələrində köhnəlmiş konsepsiyalara söykənir, qeyri-dəqiq, hətta qeyri-elmidir.

İnformasiya və bilgilərimizdə mövcud "ağ ləkələri" qismən də olsa ləğv etmək baxımından Açıq Cəmiyyət İnstitutunda özbək müsiqişünası Aleksandr Cumayev ilə keçirilən görüş çox önəmli oldu. Alimin Bakıda dostları az deyil. Onun imzası "Muzıkalğnaə Akademiə" jurnalının oxucularına da yaxşı bəllidir. Lakin mən həmkarımız haqqında qısa məlumat verməyi artıq hesab etmirəm.on zamanlar bizim yaxın qonşularımızla əlaqələrimiz xeyli zəifləmişdir. Keçmiş sovet məkanında fəaliyyət göstərən elmi, musiqi-təhsil ocaqlarının işi haqqında məlumatımız yox dərəcəsindədir. Ukraynada, Moldovada, Qazaxıstanda həmkarlarımız hansı mövzular üzərində işləyir, hansı problemləri tədqiq edirlər, - bu suallara qənaətbəxş cavab vermək çox çətindir. Yeni ədəbiyyat və audio materialların qıtlığı ənənəvi Şərq sənətinin tədrisini mürəkkəbləşdirir. Bunu mən "Türkdilli xalqların musiqi mədəniyyəti" fənnindən mühazirələr oxuyan müəllim kimi çox aydın duyuram. Belə ki, M.F.Axundov adına Azəzrbaycan Dövlət kitabxanasında və Bakının başqa kitabxanalarında cidd-cəhdlə apardığım "axtarışlar"ın nəticəsini uğurlu adlandıra bilmərəm. Burada saxlanılan ədəbiyyat əsas etibarilə 70-80-cı illərə aiddir. Əlbəttə, "Muzıka narodov Azii i Afriki" (red. V.Vinoqradovdur) məcmuələrindən, habelə Səmərqənd simpoziumlarının materialları dərc edilmiş kitablardan ayrı-ayrı mövzulara dair dəyərli məlumatlar əxz etmək mümkündür. Lakin bu və ya digər xalqın musiqi tarixini dəqiq, dolğun, elmi şəkildə əks etdirən son 10 ilin fundamental tədqiqatları və ilk növbədə musiqi materialları, lent yazıları kitabxana və fonotekalarda demək olar ki, təmsil olunmayıb. V.Belyayev, V.Uspenski kimi məşhur folklorşünas alimlərin müntəxəbatı əhəmiyyət daşıyan kitabları ("Oçerki po istorii muzıki narodov SSSR", "Turkmenskaə muzıka"), habelə S.Vekslerin "Oçerk istorii Uzbekskoy muzıkalğnoy kulğturı" (Taşkent, 1965) dərsliyi və "Muzıkalğnaə kulğtura Uzbekskoy SSR" (M.,1981) toplusunda yerləşdirilən materiallar isə bütün məziyyətlərinə baxmayaraq bəzi hallarda, xüsusən tarixi icmal hissələrində köhnəlmiş konsepsiyalara söykənir, qeyri-dəqiq, hətta qeyri-elmidir.

İnformasiya və bilgilərimizdə mövcud "ağ ləkələri" qismən də olsa ləğv etmək baxımından Açıq Cəmiyyət İnstitutunda özbək müsiqişünası Aleksandr Cumayev ilə keçirilən görüş çox önəmli oldu. Alimin Bakıda dostları az deyil. Onun imzası "Muzıkalğnaə Akademiə" jurnalının oxucularına da yaxşı bəllidir. Lakin mən həmkarımız haqqında qısa məlumat verməyi artıq hesab etmirəm.

A.Cumayev (1953, Daşkənd) - sənətşünaslıq namizədi, Özbəkistan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü, UNESKO nəzdində ənənəvi musiqi üzrə Beynəlxalq Şuranın ("Maqam" tədqiqat qrupu) üzvüdür. 1993-cü ildən müstəqil alim-musiqi tarixçisi kimi çalışır.

Mərkəzi Asiyanın musiqi mədəniyyəti tarixinə dair çoxsaylı məqalələrin müəllifidir. Maqamatın estetikası və nəzəriyyəsi, İslam və musiqi, orta əsrlərin yazılı mənbələri - musiqi risalələri, 20-30-cu illərdə Mərkəzi Asiya respublikalarında musiqi mədəniyyətinin inkişafı problemlərinin tədqiqi alimin daim diqqət mərkəzindədir. A.Cumayev respublika, Ümumittifaq və Beynəlxalq elmi konfranslarda dəfələrlə çıxış etmiş, "Hans der Kulturen der Welt" (Berlin, 1993), BBC Radio-3 (1994) ilə müştərək layihələrin iştirakçısı olmuşdur. O, Əbdürauf Fitrətin elmi-musiqi irsinin tədqiqi üçün IREX in qrantını (ABŞ, 1996) almışdır.

A.Cumayev öz çıxışında Özbəkistanın musiqi elmi, bəstəkarlıq yaradıcılığı, konsert həyatı haqqında geniş məlumat verməklə yanaşı, müəyyən problem və ağrılı nöqtələri də vurğuladı. Cumayevin təbirincə, informasiya qıtlığı və hətta blokadası Özbəkistanda açıq-aşkar duyulmaqdadır. Qonşu respublikalardan məlumatların vaxtlı-vaxtında daxil olmaması, keçmiş sovet məkanında yaşayıb-yaradan musiqişünasların əməkdaşlığının zəifləməsi elmin inkişafına mənfi təsir göstərir. Həm də, keçmiş ənənələr hesabına Özbəkistan, Qazaxıstan və Tacikistanda ümumi səviyyəni mühafizə etmək olursa, Qırğızıstan və Türkmənistan elmində yaranmış vəziyyət daha acınacaqlıdır.

A.Cumayev bildirdi ki, Özbəkistanda ənənəvi musiqinin tədqiqi əsas etibarilə iki dövlət strukturunda - M.Əşrəfi adına Daşkənd Konservatoriyasında və Sənətşünaslıq elmi-tədqiqat İnstitutunda (əvvəl şair Həmzənin adını daşıyırdı) təmərküzləşib.

Konservatoriyanın məşhur Şərq musiqisi kafedrası (1972-ci ildə yaradılıb) şərqşünas təmayüllü musiqi alimlərini və maqom ifaçılarını yetişdirir. Yeri gəlmişkən söyləyim ki, biz, 80-ci illərdə Azərbaycan konservatoriyasının tarix-nəzəriyyə fakültəsində təhsil alan tələbələr, müxtəlif konfranslarda öz gənc özbək həmkarlarımızla görüşərkən, onların Şərq dillərini, qədim mənbələri öyrənmək imkanına həmişə həsəd aparır və belə bir fakültənin bizim təhsil ocağında da açılmasını arzulayırdıq.

Sənətşünaslıq elmi-tədqiqat İnstitutunda iki - müasir musiqi və folklor, habelə musiqi tarixi şöbələri mövcuddur. İkinci şöbə əsas etibarilə Orta Asiyanın qədim və orta əsrlərdə musiqi mədəniyyətinin və orta əsrlərin musiqi risalələrinin tədqiqi ilə məşğul olur. Məsələn, son zamanlar burada D.Rəşidova tərəfindən Dərviş Əli Çənginin musiqi haqqında traktaktı çapa hazırlanmışdır. Lakin institutun bu və başqa işləri maliyyə məsələlərinin mövcudluğu səbəbindən işıq üzü görmür.

A.Cumayevin təbirincə, musiqişünaslıqda elmi paradiqmaların, metodologiyanın əvəzlənməsi prosesi müşahidə olunur. Bu, elmi işlərin mövzu və problematikasında özünü açıq-aşkar göstərir. Eyni zamanda sovet musiqişünaslığının ənənələri yeni təhlil prinsipləri ilə uzlaşdırılır. Cumayev Özbəkistan, Qazaxıstan və başqa respublikaların elminin mifologizasiyasını çox təhlükəli simptom kimi səciyyələndirmişdir. Bu və ya digər hadisəni dəyərləndirərkən, islam və sufizmlə bağlı elementlərin şişirdilməsi bir qədər narahat edir. Məsələn, Fərqanə maqomlarının semantikasına həsr olunmuş məzmunlu tədqiqatda (O.İbrahimov. Maqom və Məkan. Daşkənd: 1996) Maqomun yaranışı və inkişafı ancaq və ancaq sufizmin doktrinalarına əsasən izah olunur. Ümumiyyətlə, Üzbəkistanda islam və musiqinin qarşılıqlı münasibətləri məsələlərinə çox böyük maraq mövcuddur. N.Nizamov bu mövzuda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. R.Sultanova isə otın-oy-qadın-sufilərin yaradıcılığının, onların istifadə etdiyi müxtəlif dini janrların tədqiqi ilə məşğul olur.