Burada A.Cumayevin özünün islam və musiqiyə, o cümlədən sufizmdə musiqinin roluna dair Moskvanın "Muzıkalğnaə akademiə" jurnalında dərc etdirdiyi məqalələri, faktiki bu mövzuya həsr olunmuş ilk sanballı işləri, xüsusən qeyd etmək lazımdır. Onun "Divan-i hikmət"in müəllifi sufi Əhməd Yasəvi haqqında yazısı dəyərli informasiya ilə zəngin olub böyük maraq doğurur.

Cumayevin bildirdiyi kimi, hal-hazırda Özbəkistanda iki əks tendensiya müşahidə olunur: bir tərəfdən sufi zikrləri təcrübəsinin geniş intişar tapması, digər tərəfdən onun məhdudlaşdırılması, hətta qadağan edilməsi. Bu qadağa bəzi hallarda azan oxunmasına, otın-oy fəaliyyətinə də sirayət edir. Məsələn, Fərqanədə və başqa rayonlarda bəzən toylarda belə musiqinin çalınmasına icazə verilmir.

Ümumiyyətlə, Cumayev sufi zikrinin kompleks şəklində, musiqişünas, psixoloq və şərqşünasların iştirakı ilə öyrənilməsinin vacibliyini vurğuladı. Özü də ekspedisiyalara çıxıb musiqi ənənələrinin daşıyıcıları ilə bilavasitə ünsiyyətdə olmaq, yazılı mənbələrlə məhdudlaşmamaq mühümdür. Sufi şeyxlər heç də əbəs yerə demirlər ki, bizim mətnlərimizdə həqiqət axtarmayın.

Digər təşviş doğuran təmayül maqomların üslub müxtəlifliyinin tədricən itirilməsidir. Bəllidir ki, Özbəkistanda lokal xüsusiyyətlərinə görə Buxara, Xarəzm və Fərqanə-Daşkənd maqomlarını ayırd edirlər. Lakin indi həmin rəngarəngliyi simasızlaşdırılmış ümumözbək maqom üslubu sıxışdırıb kölgədə qoyur. Məsələn, Buxara maqom ənənəsi, demək olar ki, büsbütün məhv olmuşdur. Milli radio və televiziyanın siyasəti, Kurmanqazı adına xalq çalğı alətləri orkestrinin fəaliyyəti həmin prosesi xeyli sürətləndirir. Öz növbəsində deyək ki, analoji hadisələri Azərbaycanda da müşahidə etmək olar. Kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən dəstəklənən standartlaşdırma prinsipinin total inhisarı şifahi ənənəli professional sənətin aqibətinə mənfi təsir göstərir.

Cumayev artıq 5-6 il ərzində müzakirə olunan Musiqi türkologiyası Mərkəzinin yaradılması məsələsinə də toxundu. Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Volqa boyu xalqların alimlərini birləşdirən həmin mərkəzin baş idarəsi Almatıda yerləşdirilməli idi. Təəssüf ki, bu planlar bir musiqi festivalından (Almatı, 1994) irəli getməmişdir. Musiqili - etnik əsasda hələ də birlik əldə olunmamışdır.

Görüş iştirakçıları Səmərqənd Beynəlxalq musiqişünaslıq simpoziumlarını nisgil hissi ilə xatırlayırdılar. Cumayev bildirdi ki, indi Səmərqənddə qismən həmin simpoziumu əvəz edən "Şərq təranələri" adlı festival keçirilir. Festival çərçivəsində Şərq mədəniyyətinin problemlərinin müzakirəsi də nəzərdə tutulur. İkinci festivalda muğam ifaçıları mısabiqəsində Azərbaycanın nümayəndəsi S.İmanova qran-pri qazanmışdır. Lakin festivalın konsepsiyası qeyri-dəqiq olduğu üçün (burada şifahi ənənəli professional musiqi ilə yanaşı rok və pop-musiqi də səslənir) Cumayevin ona münasibəti müsbət deyil.

A.Cumayev 1995-ci ildə "Orta Asiya və Qazaxıstanın musiqi tarixi"nin I cildinin nəşr olunmasının əhəmiyyətli hadisə kimi səciyyələndirdi.

Lakin Orta Asiya musiqişünaslarının ünsiyyəti ümumən qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır. Hərçənd müxtəlif köklü problemlərin həlli üçün qüvvələri birləşdirmək vaxtı yetişmişdir.

A.Cumayev yaxın qonşularla informasiya mübadiləsinin zəifləməsinə əks olaraq beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdiyini söylədi. Məsələn, "Magam study group" çərçivəsində görüşlərin səmərəsi çox böyükdür. Bu layihə müxtəlif ölkələrin musiqişünaslarının şifahi ənənəli professional sənəti müqayisəli şəkildə öyrənmək, ümumi və fərqli cəhətləri aşkarlamaq imkanı verir.