u il anadan olmasının 80 illiyini qeyd etdiyimiz, xalqımızın görkəmli bəstəkarı, xalq artisti, professor Əşrəf Abbasov haqqında yazını onun öz sözləri ilə başlamaq istərdim: "Yaşadığı mühitin varlığına nüfuz etməyən, müasirlərinin həyatı, arzu və istəktləri ilə yaşamayan sənətkarlar heç vaxt xalq tərəfindən sevilən əsərlər yarada bilməzlər. Sənət adamı daim axtarmalı, qəhrəmanın daxili aləminə nüfuz etməli, onu sevib-düşünən, qurub-yaradan bir insan kimi qələmə almalıdır". Bu sözlər Ə. Abbasovun sənət amalını ifadə etməklə yanaşı, həm də onun öz yaradıcılığını gözəl səciyyələndirir.

Yaradıcılıq yoluna 30-cu illərdə tarzən kimi qədəm qoymuş Əşrəf Abbasov sonralar musiqinin bir çox janrlarında qələmini sınamış bəstəkar, Azərbaycan musiqisinin nəzəri problemlərini araşdırmış tədqiqatçı-alim, musiqi həyatında baş verən hadisələrə öz münasibətini bildirmiş musiqi tənqidçisi, musiqiçi kadrların yetişdirilməsində əməyini əsirgəməyən pedaqoq, musiqimizin inkişafında əhəmiyyətli rolu olmuş ictimai xadim kimi ad-san qazanmış, yüksək professional səviyyəyə ucalmış, xalqın sevimli bəstəkarına çevrilmişdir.

Şuşada doğulub, boya-başa çatmış Ə. Abbasov ilk musiqi təhsilini (tar ixtisası üzrə) burada almış və gələcəkdə bəstəkar olacağını da həmin dövrdə qərarlaşdırmışdır. Maraqlıdır ki, musiqi məktəbində nəzəri fənlər üzrə müəllimi Üzeyir Hacıbəyovun tələbəsi olmuş Fatma xanım Zeynalova onu musiqinin sirləri ilə, dahi bəstəkarların yaradıcılığı ilə tanış etmiş və gənc musiqiçinin marağını bəstəkarlığa yönəltmişdir. Ə. Abbasovun ilk bəstəkarlıq təcrübələri - tar üçün kiçik həcmli, birsəsli texniki pyesləri ilə tanış olduqdan sonra Ü. Hacıbəyov onun istedadını hiss etmiş və 1936-cı ildə Bakıya oxumağa dəvət etmişdir. Həmin ildən Ə. Abbasovun yaradıcılıq tərcümeyi-halında maraqlı, coşğun bir dövr başlanır.

Professional musiqimizin banisi Üzeyir Hacıbəyovla ünsiyyətdə, yaxın təmasda olması Əşrəf Abbasovun dünyagörüşünün, yaradıcılığının formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. Ü. Hacıbəyov gənc bəstəkarlara belə bir fikri təlqin edirdi: "Milli incəsənətin yüksək nümunələrini yaratmaq üçün bəstəkar nəinki musiqi yaradıcılığının nəzəri əsaslarını bilməli və bəstəkarlıq texnikasına mükəmməl yiyələnməli, həm də xalq musiqisinin xarakterik xüsusiyyətlərinə və qanunlarına dərindən bələd olmalıdır".

Bu sözlər Ə. Abbasovun da yaradıcılıq qayəsinə çevrilmiş və o, bütün həyatı boyu müəlliminin ənənələrinə sadiq qalmış, xalq musiqisinə yaradıcılıqla yanaşmağı, milli lad-intonasiya və ritm xüsusiyyətlərini təfəkkür süzgəcindən keçirməyi dahi sənətkardan öyrənmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, Ə. Abbasovun əsərləri yüksək professional səviyyəsi, bədii məzmununun aydınlığı, mövzularının müasirliyi, parlaq emosionallığı, səlis üslubu, xalq musiqisi ilə dərin bağlılığı ilə diqqəti cəlb edir.

Ə. Abbasov bütün ömrü boyu müəllimini dərin ehtiramla xatırlamış, Ü. Hacıbəyovun yaradıcılığının ilk tədqiqatçılarından olmuş, violonçel ilə orkestr üçün poemasını, "Ü. Hacıbəyov və onun "Köroğlu" operası" mövzusunda elmi tədqiqat işini onun xatirəsinə həsr etmişdir.

Azərbaycan musiqi mədəniyyətində Ə. Abbasovun özünəməxsus yeri vardır. Geniş dünyagörüşünə malik olan bəstəkar klassik irsi dərindən mənimsəyərək, müasir musiqinin ən yaxşı nümunələrindən bəhrələnərək, milli musiqinin məğzini çox gözəl duyaraq, canlı xalq dilində təravətli, bitkin obrazlar yarada bilmişdir. Bəstəkar həmişə axtarışda olmuş, müraciət etdiyi mövzuların ifadəsi üçün yeni, orijinal yollar aramışdır. Buna görə də onun yaradıcılığı janr rəngarəngliyi ilə seçilir.

Ə. Abbasov zəngin yaradıcılıq irsinə malikdir. O, "Qaraca qız" baletinin, "Səndən mənə yar olmaz", "Dağlar qoynunda", "Həyətim mənim, həyatım mənim" musiqili komediyalarının, simfonik orkestr üçün "Konsertino", "Şuşa", "Gələcək gün", "Dramatik poema" kimi əsərlərin, "Heyran olmuşam", "Gözəl yar", "Qurban olduğum", "Oxu bülbülüm", "Qarabağın qızları", "Ceyranım gəl" və s. məşhur mahnı və romansların müəllifidir.

Ə. Abbasovun yaradıcılığının ən maraqlı səhifələrini simfonik musiqi təşkil edir. Bəstəkar simfonik musiqi sahəsinə bütün yaradıcılığı boyu müraciət etmişdir. Onun simfonik orkestr üçün ilk əsəri tələbəlik dövründə yazılmış "Rəqs süitası" idi. Bu əsər 1944-cü ildə Tbilisidə keçirilən Zaqafqaziya incəsənəti ongünlüyündə hərarətlə qarşılandı. Səmimi və aydın ifadə tərzi, melodik zənginliyi, orkestrləşdirilməsi və forma bitkinliyi ilə diqqəti cəlb edən bu əsər həm də ona görə əhəmiyyətli idi ki, Azərbaycanda yaranmış simfonik musiqinin ilk nümunələri ilə bir vaxtda ərsəyə gəlmişdi. Bundan sonra yaranmış əsərlər: "Ğvertyura", fortepiano ilə orkestr üçün Konsert, simfonik orkestr üçün "Konsertino" bəstəkarın musiqi üslubunun getdikcə püxtələşdiyini, onun irəliyə doğru inamlı addımlar atdığını göstərdi.

Fortepiano ilə orkestr üçün Konsert Azərbaycan instrumental musiqi sahəsində bu janrın ilk nümunəsi kimi maraqlıdır. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını bitirərkən diplom işi kimi təqdim etdiyi simfonik orkestr üçün "Konsertino" isə xüsusilə diqqətəlayiqdir. Zamanəmizin böyük bəstəkarı D. Şostakoviç Ə. Abbasovun orkestrlə solo alətləri üçün yazdığı "Konsertino"nu təravətli, parlaq və istedadlı əsər kimi səciyyələndirərək demişdir ki: "Görünür, müəllif təvazökarlıq edərək onu "Konsert" adlandırmamışdır. Gözəl orkestrləşdirmə, zəngin məzmun, musiqi boyalarından qənaətlə istifadə edilməsi bu əsərin repertuarda möhkəm yer tutmasına zəmin yaradır". Zaman bu sözlərin həqiqət olduğunu sübut etdi. Öz melodik orijinallığı, musiqi inkişafı ilə fərqlənən əsərdə bəstəkar xalq musiqisinin dərinliyinə nüfuz edərək, onun ruhunu qabarıq verməyə nail olmuşdur.

Simfonik musiqi janrları arasında Ə. Abbasov simfonik poema janrına xüsusi diqqət yetirmişdir. Yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində yaranmış "Şuşa" (1945), "Gələcək gün" (1952), "Dramatik poema" (1962) əsərləri bəstəkarın yaradıcılıq üslubunun təkamül prosesini bariz surətdə canlandırır. Bu əsərləri müqayisə etdikdə onların bədii cəhətdən inkişaf etdiyini, bəstəkarlıq texnikasının kamilləşdiyini görə bilərik. "Şuşa" simfonik poemasında bəstəkar doğma yurdun gözəlliklərini, uşaqlıq xatirələrinin doğurduğu kövrək hissləri əks etdirmişdir. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Mirzə İbrahimovun əsəri əsasında yazılmış "Gələcək gün" simfonik poemasında bəstəkar müharibə və sülh mövzusuna öz münasibətini bildirərək, gərgin ruhlu, dinamik bir əsər yaratmışdır. "Dramatik poema"da müasir dövrün cöşğun və ziddiyyətli abı-havası orijinal cizgilərlə səciyyələndirilmişdir. Buradakı hər bir ifadə, hər bir ştrix əsərin ideyasının açılmasına xidmət edir.

Bunlardan başqa, bəstəkar simfonik orkestr üçün "Qaraca qız" baleti əsasında üç simfonik süita da yaratmışdır.

Bütün bu əsərlər Niyazi, Alqis Jüraytis, Staseviç,

R. Abdullayev kimi görkəmli dirijorların təfsirində səslənərək, müəllifinə böyük şöhrət gətirmişdir. Onu da deyək ki, Ə. Abbasovun özünün də bu əsərlərə dirijorluq etməsi onun çoxcəhətli istedadının daha bir sahəsi haqda danışmağa imkan verir.

Ə. Abbasov yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində instrumental musiqiyə də müraciət etmiş və skripka, violonçel, fortepiano, nəfəsli alətlər üçün, həmçinin, kamera ansanblı, xalq çalğı alətləri orkestri üçün də əsərlər yazmışdır. Onun bu qəbildən olan əsərləri tədris proqramlarına daxil edilərək pedaqoji repertuarı genişləndirmişdir.

Ə. Abbasovun "Qaraca qız" baleti bəstəkarın mühüm yaradıcılıq uğuru kimi qiymətləndirilir. Səhnə janrının xüsusiyyətlərini gözəl bilən, eyni zamanda, yeni yaradıcılıq yolları axtaran bəstəkar bu əsərini əsil sənətkar ilhamı ilə yazmışdır. 1968-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuş "Qaraca qız" baleti görkəmli yazıçı Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmışdır. Əsər dostluq naminə öz həyatını qurban vermiş yetim bir qızın ağır və fəciəli taleyindən bəhs edir. Baletin libretto müəllifi respublikanın xalq artisti Əfrasiyab Bədəlbəyli xoreoqrafiya sənətinin tələblərinə uyğun, dərin dramaturji təsir gücünə malik bir libretto işləyib hazırlaşmışdı. Onu da deyək ki, tamaşanın dirijoru da Ə. Bədəlbəyli olmuşdur.

"Qaraca qız" baletində bəstəkar milli xoreoqrafiya ilə klassik balet ənənələrinin gözəl vəhdətinə nail ola bilmişdir. Baletin emosional, milli koloritə malik musiqisi maraqlı, qabarıq səciyyəli obrazlar yaratmağa xidmət edir. Məhz bu xüsusiyyət xoreoqraf, xalq artisti Qəmər Almaszadəyə əsərə yüksək bədii zövq və sənətkarlıqla qəhrəmanların psixoloji vəziyyətini, hadisələrin gedişini düzgün əks etdirən quruluş verməyə imkan yaratmışdır. Musiqi və rəqsin vəhdəti əsərin emosional təsirini artırır. Bəstəkar hadisələrin dramatizmini və obrazların psixoloji səciyyəsini gərgin və parlaq harmonik ahənglər, tembr rəngarəngliyi, maraqlı polifonik ünsürlər vasitəsilə, xalq musiqi intonasiyalarından istifadə etmək yolu ilə verir.

Vaxtilə Azərbaycan musiqisində ilk uşaq baleti kimi qiymətləndirilmiş, uşaqlarla yanaşı yaşlı tamaşaçıların da dərin rəğbətini qazanmış "Qaraca qız" baleti, çox təəssüf ki, bu gün artıq səhnəyə qoyulmur. Repertuar kasadlığından şikayətlənən Opera və Balet teatrımızın, yəqin ki, bu çür gözəl və maraqlı əsərə diqqət yetirməsi məqsədəuyğun olardı.

Ə. Abbasov, həmçinin, üç musiqili komediyanın müəllifidir: M. Əlizadənin mətninə yazılmış "Səndən mənə yar olmaz" (1963), A. İsgəndərovun liberttosuna "Dağlar qoynunda" (1970) və C. Məmmədovun mətninə "Həyətim mənim, həyatım mənim" (1977). Hər üç əsər Ş. Qurbanov adına Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında səhnəyə qoyulmuşdur.

Mövzusu müasir həyatdan alınmış bu musiqili komediyalarda dostluq, düzgünlük, məhəbbət kimi gözəl xüsusiyyətlər vəsf olunur, tüfeylilər, yaltaqlar, namuslu əməyə xor baxanlar gülüş hədəfinə çevrilirlər. Ə. Abbasov musiqili komediyalarında ayrı-ayrı obrazların xarakterini musiqi vasitəsilə qabarıq canlandırmağa müvəffəq olmuşdur. Bu əsərlərdə Nəsibə Zeynalova, Siyavuş Aslan, Hacıbaba Bağırov, Mobil Əhmədov, Məmmədsadıq Nuriyev kimi görkəmli aktyorların iştirakı tamaşaların daha baxımlı və uğurlu alınması üçün zəmin yaratmışdır.

Ə. Abbasov vokal lirikası sahəsində də gözəl nümunələr yaratmışdır. Vətən məhəbbəti, əməkdən doğan sevinc bəstəkarın əksər mahnılarının mövzusunu təşkil edir. Xüsusilə lirik duyğuların tərənnümünə həsr edilmiş romanslar qəlbləri riqqətə gətirir. Bəstəkarın "Heyran olmuşam" (sözləri M. P. Vaqifindir), "Ey Füzuli" (sözləri M. Füzulinindir), "Oxu bülbül" (sözləri A. Şaiqindir), "Qurban olduğum" (sözləri M. Müşfiqindir) və başqa romansları şəffaf lirikası, yüksək emosionallığı, musiqi ilə poetik mətnin vəhdəti ilə səciyyələnərək, Azərbaycan vokal musiqisinin ən gözəl nümunələri ilə bir cərgədə durur. Ə. Abbasovun "Ceyranım gəl" mahnısı isə çox populyarlaşaraq, müğənnilərimiz tərəfindən bəzən xalq mahnısı kimi təqdim olunaraq, indi də ifa olunur.

Mahnı və romanslardan əlavə, Ə. Abbasovun yaradıcılığında vokal musiqi sahəsi, həmçinin xor əsərləri ilə də təmsil olunmuşdur. Bunlar da əsasən respublikanın ictimai həyatında baş vermiş əlamətdar hadisələrə həsr olunmuş əsərlərdir. Onların əsas qayəsini vətən və xalq məhəbbəti təşkil edir.

Ə. Abbasovun yaradıcılığından danışarkən, Ə. Bədəlbəylinin sözlərini də yada salmaq yerinə düşərdi: "Həqiqi bəstəkar olmaq üçün üç əsas amilə yiyələnmək zəruridir: istedad, zəhmətsevərlik, bəstəkarlıq texnikasını yüksək səviyyədə mənimsəmək. Lakin bəstəkarın yaradıcılığını yüksək səviyyəyə qaldıran, onu dinləyiciyə sevdirən bir vacib cəhət də var: ideya saflığı, məfkurə təmizliyi, xəlqilik prinsiplərinə riayət". Bütün bunlar məhz Ə. Abbasovun yaradıcılığının səciyyəvi xüsusiyyətləridir.

Ə. Abbasovun fəaliyyətinin bir sahəsi də musiqi elmi ilə bağlı idi. O, 1952-ci ildə Moskvada "Üzeyir Hacıbəyov və onun "Koroğlu" operası" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək sənətşünaslıq namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdü. Onu da qeyd edək ki, Ə. Abbasov respublikamızın bəstəkarları arasında ilk sənətşünaslıq namizədi idi. Bununla yanaşı, o, musiqi aləmində baş verən hadisələrə, yeniliklərə biganə qalmayaraq, həmişə öz sözünü demiş, tənqidi fikirlərini bildirmiş, musiqi sənətinin müxtəlif məsələlərinə həsr olunmuş məqalələrlə dövri mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir. Onun dərin məzmunlu məqalə və çıxışları Azərbaycan musiqisinin inkişafına xidmət etməklə bərabər, xarici ölkələrdə də böyük maraq doğurmuş və müxtəlif elmi məcmuələrdə çap olunmuşdur. O, həm də Azərbaycan musiqişünaslarının musiqi tarixi və nəzəriyyəsi üzrə yazdıqları bir çox elmi kitabların redaktoru olmuşdur.

Ə. Abbasovun çoxcəhətli yaradıcılığından bəhs edərkən, onun pedaqoji və ictimai fəaliyyətini də diqqətdən kənarda qoymaq olmaz.

Ə. Abbasov 1947-48-ci illərdə A. Zeynallı adına Musiqi Texnikumunun direktoru olmuş, sonrakı həyatını isə Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası ilə bağlamış, müəllimlikdən professora qədər yüksəlmiş, müəyyən vaxtlarda konservatoriyanın rektoru (1953-57-ci illərdə), bəstəkarlıq kafedrasının müdiri (1957-72-ci illərdə) vəzifələrində çalışmışdır. O, həmçinin, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının I qurultayından başlayaraq ömrünün sonuna kimi İdarə heyətinin üzvü olmuşdur.

Bütün ömrünü, istedadını, yaradıcılığını musiqimizin inkişafına həsr etmiş Əşrəf Abbasovun adı musiqi tariximizdə əbədi həkk olunmuş, onun əsərləri zamanın imtahanından şərəflə çıxaraq, xalqımızın qəlbində özünəməxsus yer tutmuşdur.