әfәkkürün sәs obrazı olaraq tarixin keşmә-keşli yollarında min illәr әrzindә insanların ideya etiqadının, әxlaqi vә estetik ideyalarının formalaşmasında qüvvәtli tәsir gücünә malik - incәsәnәtin әn geniş yayılmış janrlarından olan musiqi estetik tәrbiyәnin qüvvәtli tәsir gücünә malik vasitәlәrindәn biridir. Musiqi yalnız özünәmәxsus xüsusi formada gerçәkliyi tәcәssüm etdirir, cәmiyyәtin vә dövrün әsas ideyalarını, insanların münasibәtindәki әn mühüm cәhәtlәri ifadә edir. Musiqi gerçәkliyi fәlsәfi cәhәtdәn ümumilәşdirilmiş halda mәnalandırır. Hәr bәstәkarın yaradıcılığında onun dövrünün, zamanәsinin hәr hansı bir xüsusiyyәti öz ifadәsini tapır. Musiqi insanlara çox güclü tәsir bağışlayır, çünki o yüksәk emosional gücә malikdir, insanların hisslәrinә hakim kәsilәn incәsәnәtdir. Dünyanın әn mәşhur şairlәri, filosofları, bәstәkarları musiqiyә hәmişә yüksәk qiymәt vermişlәr: "Hәr hansı bir xalqın müvәffәqiyyәtli inkişafında üç faktor hәlledici әhәmiyyәtә malikdir. Bunlar hәrf, not vә rәqәmdir. (V. Qüqo)". "Yaradıcılıq hәyatımı mәn musiqisiz tәsәvvür edә bilmәrәm. Әgәr mәn uşaqlıqdan musiqini sevmәysәydim, heç vaxt mәşhur rәssam olmazdım. (S. Konenkov)". "Mәnim mәqsәdim insanları musiqi vasitәsilә daha yaxşı etmәkdir. (G. Hendel") "Musiqi insan hisslәrinin riyaziyyatı, riyaziyyat isә insan tәfәkkürünün musiqisidir. (Silvester)". "Musiqinin mәqsәdi - insanları yaxşılığa doğru aparmaqdır. (C. Enesku)". Musiqi vasitәsilә tәrbiyә problemi hәmişә pedaqoqların, psixoloqların, tәdqiqatçıların, musiqi pedaqogikası sahәsindә çalışan mütәxәssislәrin tәdqiqat obyekti olmuşdur. Әvvәllәr ayrı-ayrı ölkәlәrdә musiqi vasitәsilә tәrbiyә işinә dair tәdqiqatların nәticәsi әlaqәlәndirilirdisә, sonralar bu mәsәlә beynәlxalq miqyasda öz hәllini tapmış oldu. Dünyanın müxtәlif ölkәlәrindә musiqi vasitәsilә tәrbiyә sahәsindә çalışan alimlәr, pedaqoqlar vә ümukmiyyәtlә musiqi pedaqogikası sahәsindә çalışan mütәxәssislәr, işlәri, ideyaları, fikirlәri, tәdqiqatları öyrәnmәk, bunlar arasında qarşılıqlı әlaqә yaratmaq üçün ilk dәfә 1934-cü ildә musiqi vasitәsilә tәrbiyә problemlәri üzrә Beynәlxalq cәmiyyәt tәşkil etdilәr. Mәrkәzi Çexoslovakiyanın paytaxtı olan bu cәmiyyәtin ilk konqresi 1936-cı ildә mәhz Praqada keçirilir. Sonrakı illәrdә hәmin cәmiyyәt bu cür beynәlxalq görüşlәri dünyanın müxtәlif şәhәrlәrindә, o cümlәdәn 1937-ci ildә Parisdә, 1938-ci ildә İsverçәnin Sürix, Bern vә Baden şәhәrlәrindә keçirir. 1939-1945-ci illәrdәki müharibә bu görüşlәrә fasilә vermәk mәcburiyyәtini yaradır. Yalnız 1953-cü ildә YĞNESKO-nun tәrkibindәki Beynәlxalq Musiqi Şurasının tәşәbbüsü ilә Brüsseldә musiqi vasitәsilә tәrbiyә problemlәrinә hәsr olunmuş beynәlxalq konfrans keçirilir. 1953-cü ildәn başlayaraq YĞNESKO-nun tәrkibindә fәaliyyәt göstәrәn Beynәlxalq Musiqi Şurası müntәzәm olaraq vaxtaşırı dünyanın müxtәlif ölkәlәrindә musiqi vasitәsilә tәrbiyә problemlәrinә hәsr olunmuş beynәlxalq konfranslarını keçirir. İndiyә qәdәr hәmin konfranslar 1955-ci ildә Lindauda (Almaniya), Sürixdә (İsveçrә), 1958-ci ildә Hopenhagen (Danimarka), 1961-ci ildә Venada (Avstriya), 1963-cü ildә Tokioda (Yaponiya), 1964-cü ildә Budapeştdә (Macarıstan), 1966-cı ildә İnterloxendә (ABŞ), 1968-ci ildә Dijonda (Fransa), 1970-ci ildә Moskvada vә elәcә dә bir çox ölkәlәrdә keçirilmişdir. Bu konfranslarda "Ğşaqların vә böyüklәrin tәhsilindә musiqinin rolu vә yeri", "Musiq tәhsili sahәsindә müqayisәli tәdqiqatlar", "Musiqi alәmindә vә musiqi tәhsilindә Qәrb vә Şәrq", "XX әsrin musiqisi vә musiqi tәhsili", "Keçmiş vә müasir müxtәlifa mәdәniyyәtlәrin dәrk edilmәsinin inkişafında musiqi tәrbiyyәsinin rolu", "Müasir dövrdә texniki vasitәlәrin musiqi tәrbiyәsinә tәsiri" vә digәr bu kimi aktual problemlәr müzakirә olunmuşdur.

Musiqi tәrbiyәsi problemlәri ilә bağlı dünyanın әn görkәmli alimlәri, o cümlәdәn Pavel Şivits (Yuqoslaviya), Nasiro Fukui (Yaponiya), Lyubomir Pipko (Bolqarıstan), Yelizabet Sani (Macarıstan), David Qalliver (Avstriya), Matti Rautio (Finlandiya), Dmitriy Borisoviç Kabalevski (RSFSR), Lennart Roymers (ABŞ), Andre Ameller (Fransa), Xana Lexortov (Polşa) vә bir çox başqaları bir sıra tәdqiqatlar aparmış vә musiqi mütәxәssislәrinin diqqәtini cәlb edәn maraqlı nәticәlәr әldә etmişlәr.

Mәktәblilәrin musiqi vasitәsilә tәrbiyәsindә milli musiqidәn istifadә problemi isә tәdqiqatçıların әsas vә başlıca mövzularından biri olmuşdur. Bu sahәdә K. Xofman (Almaniya), K. Toykov (Bolqarıstan), Y. Budik (Çexoslovakiya), Q. Qoldenbaum (Fransa), M. Pşixodzinskaya, M. Borquna vә başqalarının bir sıra maraqlı tәdiqatları vardır. Keçmiş SSRİ mәkanında da müxtәlif yaşlı uşaqların musiqi inkişafı, musiqi vasitәsilә tәrbqiyәsi ilә bağlı O. A. Apraksina, B. V. Asafyev, N. L. Qrodzenskaya, Y. Y. Qembitskaya, N. N. Dobrovolskaya,

D. B. Kabalevski, M. A. Rumer, Y. B. Әliyev, V. N. Şatskaya uzun illәr boyu tәdqiqatlar aparmış vә bunun nәticәsindә musiqi tәdrisi vә musiqi vasitәsilә tәrbiyә problemlәrinә hәsr olunmuş bir sıra samballı әsәrlәr yazmışlar.

Mәlum olduğu kimi tәrbiyә, tәhsil vә tәlimin mәzmun, forma vә metodlarını öyrәnәn çoxsahәli pedaqogika elmi aşağıdakı elm sahәlәrinә bölünür: 1. Ümumi pedaqogika. 2. Yaş pedaqogikası. 3. Әlahiddә pedaqogika. 4. Müqayisәli pedaqogika. 5. Xüsusi metodikalar. 6. Pedaqogika tarixi.

Sonralar pedaqogikanın daha bir sıra yeni sahәlәri - peşә tәhsili pedaqogikası, hәrbi pedaqogika, islah-әmәk pedaqogikası, mәdәni-maarif pedaqogikası, elәcә dә musiqi pedaqogikası yaranıb inkişaf etmişdir. Musiqi pedaqogikası üçün dә pedaqogika elminin tәrbiyә, tәhsil vә tәlimә aid mәqsәdi, mәzmunu, prinsiplәri, qanunauyğunluqları әsas vә başlıca anlayışlardır. Mәlum olduğu kimi hәr bir sahәnin hәm dә özünә mәxsus xarakter vә spesifik cәhәtlәri vardır. Mәhz bu mәnada musiqi pedaqogikası pedaqogika elmi ilә yanaşı hәm dә musiqi tarixi, musiqi nәzәriyyәsi, ifaçılıq, psixologiya, estetika vә s. ilә dә әlaqәdardır.

Musiqi pedaqogikasının öyrәndiyi sahәlәrdәn biri dә tәrbiyә problemlәridir. Başqa sözlә desәk musiqinin imkanlarından, tәsir gücündәn, bәdii ifadә vasitәlәrindәn istifadә edәrәk musiqi vasitәsilә uşaqların hәm dә tәrbiyәsinә, daha dәqiq desәk bәdii tәrbiyәsinә nail olmaqdır. Bu tәrbiyә isә estetik tәrbiyәnin tәrkib hissәlәrindәn biri olan tәrbiyәdir.

Danışıqda vә pedaqoji әdәbiyyatda bәzәn estetik tәrbiyә ilә bәdii tәrbiyә anlayışları eynilәşdirilir. Әslindә isә hәmin anlayışlar arasında müәyyәn fәrq vardır. Belә ki, bәdii tәrbiyә dedikdә başlıca olaraq incәsәnәt әsәrlәri - musiqi, rәsm, tәtbiqi incәsәnәt, kino, teatr vә s. vasitәsilә verilәn tәrbiyә nәzәrdә tutulur. Bәdii tәrbiyә incәsәnәt әsәrlәrini başa düşmәk, onları düzgün qiymәtlәndirmәyi bacarmaq, bu әsәrlәrdәn zövq almaq, müәyyәn bacarıq vә vәrdişlәrә yiyәlәnmәk kimi başa düşülmәlidir. Mәlum olduğu kimi estetik tәrbiyә isә bәdii tәrbiyәdәn daba geniş diapazona malikdir. Estetik tәrbiyә hәm incәsәnәt әsәrlәri vasitәsilә vә hәm dә ümumiyyәtlә gәnc nәsli gözәllik alәminә yaxınlaşdırır, hәqiqi gözәlliyi bütün tәzahür formalarında aydın qavramaq, düzgün başa düşmәk, sevmәk vә qiymәtlәndirә bilmәk qabiliyyәtini onlarda tәrbiyә edir. Estetik tәrbiyә mәktәblilәrdә gözәlliyә olan hәssaslığı artırır, onları hәyata gözәllik ünsürlәri daxil etmәyә tәhrik edir, onların mәnәvi alәminә qüvvәtli tәsir göstәrәrәk onları daha da nәciblәşdirir. Belәliklә estetik tәrbiyә öz tәsir vә mәzmun dairәsinә görә daha geniş anlayış olub bәdii tәrbiyәni dә әhatә edir. Başqa cür desәk bәdii tәrbiyә estetik tәrbiyәnin mühüm tәrkib hissәsidir.

Uzun illәrdir ki, dünyanın bütün ölkәlәrindә pedaqogika vә elәcә dә müsiqi pedaqogikasında, musiqi әdәbiyyatında, radioda, televiziyada, mәtbuatda, müxtәlif problemlәrlә bağlı elmi konfranslarda estetik tәrbiyә, bәdii tәrbiyә ilә yanaşı hәm dә musiqi tәrbiyәsi ifadәsi işlәnir. Bunu da xüsusilә qeyd etmәk istәrdik ki, bu ifadә tәkcә bizim respublikamızda, yaxud da keçmiş SSRİ mәkanında deyil, dünyanın bir çox ölkәlәrindә yaşayan xalqların dilindә, elәcә dә yazısında artıq bir növ sanki vәtәndaşlıq hüququ qazanmışdır. Lakin mәsәlәyә bir qәdәr diqqәtlә, söz birlәşmәsinin mәnasına mәntiqi baxımdan yanaşdıqda aydın olur ki, әslindә bu ifadә bir o qәdәr dә düzgün deyildir. Әslindә burada musiqi tәrbiyәsi dedikdә musiqi vasitәsilә tәrbiyә, yәni bәdii tәrbiyә nәzәrdә tutulur. Yәni musiqi burada vasitә rolunu oynayır. Biz әvvәldә qeyd etmişik ki, estetik tәrbiyәnin mühüm tәrkib hissәsi olan bәdii tәrbiyә incәsәnәt әsәrlәri, o cümlәdәn musiqi, rәsm, tәtbiqi incәsәnәt, teatr, kino vә s. istifadә yolu ilә hәyata keçirilir. Demәli incәsәnәtin bu vә ya digәr növü, o cümlәdәn dә musiqi tәrbiyә üçün vasitә rolunu oynayır. Maraqlıdır ki, bәdii tәrbiyәyә xidmәt edәn incәsәnәt növlәrindәn heç biri ayrıca tәrbiyә növü kimi işlәdilmir. Biz heç vaxt rәsm tәrbiyәsi, teatr tәrbiyәsi, kino tәrbiyәsi, yaxud әdәbiyyat tәrbiyәsi demirik. Lakin uzun illәrdir ki, musiqi tәrbiyәsi söz birlәşmәsi, yaxud termin mәntiqi mәna vermәsә dә hәm musiqi pedaqogikasında vә hәm dә ümumiyyәtlә hәr yerdә vәtәndaşlıq hüququ qazanmış vә bugün dә bu şәkildә işlәdilir. Bizcә bunun sәbәbi aşağıdakılardır:

1. Musiqi tәrbiyәsi ifadәsi, musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyә ifadәsindәn daha qısa vә daha konkretdir. Bәlkә dә elә buna görә әvvәllәr şәrti mәnada işlәnәn ifadә sonralar daha geniş yayılmışdır. Bәzi müәlliflәr bu ifadәnin qeyri dәqiqliyini vә bir o qәdәr dә düzgün olmadığını başa düşdüklәrinә görә musiqi tәrbiyәsi әvәzinә musiqi-estetik tәrbiyә ifadәsini dә işlәdirlәr. Әslindә bu ifadәnin özü dә bir o qәdәr dә dәqiq deyildir. Axı estetik tәrbiyәnin sahәlәri daha genişdir. Bizcә musiqi-estetik tәrbiyә әvәzinә hәmin müәlliflәr musiqi bәdii tәrbiyә söz birlәşmәsini işlәtsәydilәr bu daha dәqiq olardı. Maraqlıdır, öz әsәrlәrindә musiqi tәrbiyәsi ifadәsini tez-tez işlәdәn müәliflәrin özlәri dә әslindә musiqini vasitә kimi düşünürlәr. Musiqi pedaqogikası sahәsindә görkәmli alim O. A. Apraksina "Методика музыкального воспитания в школе" kitabında yazır: "Бегло перчисленные особенности и задачи курс фактически заложены в каждом словопонятии, составляющем вместе его наименование:"Методика", "музыкального", "воспитания", "в школе". Известно, что методика-эта та часть педагогики, которая трактуется так: как на основе дидактических принципов, с помощью каких приемов, способов , методов наиболее целесообразно строить учебно-воспитателбный процесс, как решать входящие в него общие и частные задачи.

Второе слово в названии курса-музыкального (воспитания) осуществляемого средствами музыки-имеет особое важное значение.Фактически результат всей работы учителя-музыканта зависит от того, как он понимает сущность музыкального искусства, его специфику, содержание, его идеологическую функцию, познавательные и воспитательные возможности, характер влияния на мысли, чувства учащихся раннего возраста..."

Göstәrdiyimiz sitatdan aydın olur ki, prof. O. A. Ap-raskina musiqi tәrbiyәsi yazdığına baxmayaraq bunu musiqi vasitәsilә tәrbiyә kimi izah edir. Başqa bir misal. Moskvanın "Ngvdonijz igylgәjogm" kşumjzzaoxkxk 1978-fj tal doğjzj "Yöәxiaıhkgd vgnljoakjd v NNNM".

"Основныепринципы и методы эксперементальной программы по музыке для общеобразовательных школ. Так же как и литература и искусство, музыка решительно вторгается во все области воспитания и образования наших школьников, являяясь могучим и ничем не заменимым средством формирования их духовного мира".

Şübhәsiz belә misalların sayını bir qәdәr dә artırmaq olar.

2. Musiqi tәrbiyәsi ifadәsinin geniş yayılma sәbәblәrindәn biri dә çoxlarının ümumiyyәtlә musiqi tәrbiyyәsinin mahiyyәtini, mәqsәd vә vәzifәlәrini lazımınca düzgün başa düşmәmәlәridir. Mәhz elә bunun nәticәsidir ki, hәtta musiqi pedaqogikası sahәsindә çalışan bir çoxları musiqi tәlimi, musiqi tәhsili, musiqi qabiliyyәti, musiqi bacarıq vә vәrdişlәri vә s. bu kimi musiqi terminlәrinin daşıdığı mәnanı lazımınca dәrk etmirlәr.

Pedaqoji әdәbiyyatda musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyә әvәzinә, yığcam qısaldılmış şәkildә musiqi tәrbiyәsi termini işlәdilmiş vә bu termin hazırda da bu cür işlәdilmәkdәdir. Başqa cür desәk "musiqi tәrbiyәsi" termini geniş mәnada bütün xalqların dilindә bir növ vәtәndaşlıq hüququ qazanmışdır. Belә vәziyyәtdәn birdәn-birә musiqi tәrbiyәsi әvәzinә musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyәnin işlәdilmәsi, musiqi tәrbiyәsi terminindәn birdәfәlik imtina etmәk bәlkә dә müәyyәn anlaşılmazlığa sәbәb ola bilәr. Güman edirik ki, musiqi sahәsindә, musiqi pedaqogikası sahәsindә çalışan alimlәr, pedaqoqlar, musiqi müәllimlәri vә digәr bu sahә ilә bağlı şәxslәr hәmin mәsәlәyә yәni "musiqi tәrbiyәsi" vә yaxud da "musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyә" terminlәrindәn hansının azәrbaycan musiqi pedaqogikasında işlәdilmәsi mәsәlәsinә öz münasibәtlәrini bildirәcәklәr. Biz isә musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyәnin işlәdilmәsini daha düzgün, daha dәqiq, mәntiqi vә daha mәqsәdәuyğun hesab edirik.

Musiqi tәrbiyәsi sisteminin forma, mәzmun vә zәruri şәrtlәri ilә bağlı daha bir vacib mәsәlәni xüsusilә qeyd etmәk istәrdik. Bu isә musiqi vasitәsilә tәrbiyә işindә istifadә olunan musiqi materialıdır. Musiqi vasitәsilә tәrbiyә işi üçün musiqi nümunәlәrinin seçilmәsindә üç әsas şәrtә әmәl olunmalıdır.

1. Hansı musiqi nümunәsi götürülür? (Xalq musiqisi, peşәkar musiqi, hansı janr vә formadadır).

<2. Nә mәqsәdlә götürülür?

3. Harada vә necә istifadә olunacaq?

Bir mühüm mәsәlә üzәrindә dә dayanmaq istәrdik. Bu isә indiyә qәdәr musiqi vasitәsilә tәrbiyyә mahiyyәti, mәzmununa aiddir. Qeyd etmәk istәrdik ki, indiyә qәdәr musiqi tәrbiyyәsi ifadәsi müxtәlif tәdqiqatlarda, musiqi әdәbiyyatında, elmi konfranslarda müxtәlif şәkildә mәnalandırılmışdır. Bizcә bunların heç biri musiqi vasitәsilә tәrbiyәnin әsl mәqsәd vә vәzifәsini ifadә etmәyir. Biz uzun illәr apardığımız müşahidә, tәcrübә, elmi araşdırmaların nәticәsindә musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyә işinin mahiyyәtini, mәqsәd vә vәzifәsini aşağıdakı şәkildә vermәyi qәrara aldıq.

Musiqi vasitәsilә tәrbiyә - musiqi tәlimi vә musiqi tәhsili prosesindә milli, elәcә dә bәşәri musiqidәn müxtәlif formalarda istifadә yolu ilә uşaqlara nәcib mәnәvi sifәtlәr aşılamaq, onların musiqi haqqında lazımi mәlumata, bilik, bacarıq vә vәrdişlәrә yiyәlәnmәlәridir.

Uzun illәr boyu respublikamızın ümumtәhsil mәktәblәrindә apardığımız müşahidә vә tәcrübәlәr, elәcә dә musiqi tәdrisi, musiqi tәrbiyәsinә dair aparılan tәdqiqatlarla, elmi, metodiki әdәbiyyatla yaxından tanışlıq vә tәhlil nәticәsindә belә bir qәnaәtә gәldik ki, indiyә qәdәr ümumtәhsil mәktәblәrindә mәktәblilәrin musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyәsinin sistemi tam, kompleks şәkildә hazırlanmamışdır. Halbuki, belә bir sistemin hazırlanması musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyә işini hәyata keçirmәk üçün әn mühüm mәsәlәlәrdәn biridir. Apardığımız uzun illәrin tәcrübә vә müşahidәlәri nәticәsindә biz belә bir sistemi yaratmağa nail ola bildik. Aşağıda ümumtәhsil mәktәblәrimizdә musiqi vasitәsilә bәdii tәrbiyәnin forması, mәzmunu vә zәruri şәrtlәri verilir.

Cәdvәlin mahiyyәti, forması vә mәzmunu ilә әlaqәdar öz obyektiv irad vә tәkliflәrini bildirәcәk hörmәtli oxuculara qabaqdan tәşәkkürümüzü bildiririk (bax. s. 96).