əlim didaktikanın əsas anlayışlarından biridir. O, üç hissənin qarşılıqlı bağlılığı üzərində qurulur: müəllim - kitab - şagird. Burada orta hissəyə - tədris-metodik ədəbiyyata xüsusi yer ayrılır. Təsadüfi deyil ki, Y. A. Komenski təlim prosesinin quruluşunun əsaslarını açıqlayaraq, ən əvvəl qeyd edir: "Kitabları və bütün başqa tədris vəsaitlərini hazırlamaq"(3, s. 50). Beləliklə, iş prosesində istifadə olunan bütün tədris materialı bir tərəfdən müəyyən mənada müəllim və şagird arasında münasibətə imkan yaradır, digər tərəfdən isə təlim-tədris, dərk etmə prosesinə bilavasitə təsir göstərir. Sonuncu fikri cizgi şəklində belə göstərmək olar: şagird - kitab - aləm.

Bu problem ayrıca olaraq 1982/1983-cü tədris illərində Kaliforniya universitetinin insanın dərketmə proseslərinin müqayisəli tədqiqi laboratoriyasında keçirilən tədqiqatlar əsasında amerikalı psixoloqlar qrupu tərəfindən dərindən tədqiq edilmişdir. Psixoloqlar belə qərara gəlmişlər ki, burada "fəaliyyətin birgə xarakterini göstərən kəsişən üçbucaqların mürəkkəb konfiqurasiyalı"(4, s.94) cizgisi zəruridir. Bu sxem belə görünür:

Ğ - uşaq;

K - kitab;

A - aləm;

B - böyük.

Bizim fikrimizcə, bu sxem həm də musiqi tədrisinin əsası kimi qoyula bilər. Burada "kitabın" (K) yerində "Musiqi-tədris repertuarı" (Mtr) nəzərdə tutulur. Musiqi tədris prosesinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq,

A nöqtəsi ("Aləm") burada konkret olaraq "Musiqi aləmi"ni (Ma) işarə edir:

Cizgi göstərir ki, bütün nöqtələr bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdədir. Bu, hər tərəfin prosesdə fəal iştirakını aşkarlayır. Mtr nöqtəsi musiqi tədrisinin bütün mərhələlərində mövcuddur, çünki əsas informasiya məhz tədris ədəbiyyatında toplanır.

Azərbaycanda yaradılmış uşaq fortepiano repertuarı geniş və zəngin tədrisi materialdır. Belə bir sıra suallar meydana çıxır: Azərbaycanda hansı istiqamətlərdə uşaq fortepiano musiqisi inkişafdadır? Hazırda əldə olan milli tədris fortepiano ədəbiyyatı ibtidai tədris prosesinin hansı məsələlərini və necə həll edir? Bu suallara cavab tapmaq - təqdim olunan məqalənin əsas məqsədidir.

Demək olar ki, respublikamızda Avropa tipli professional musiqi təhsilinin fəal və hərtərəfli tətbiqi ilə eyni zamanda yaranan milli uşaq musiqisi sərbəst bir sahədir. Fortepiano musiqisi onun vacib hissəsidir, və bu təsadüfi deyil. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda fortepianoya maraq sürətlə artmağa başlamışdır. Tədricən fortepiano milli musiqimizə daha dərin daxil olmuş və musiqi təhsilində əsas yerlərdən birini tutmuşdur. Bu ən əvvəl alətin xüsusiyyətləri ilə bağlı idi. Onun ifadəli - texniki imkanları çox geniş və zəngin idi və, ən başlıcası, fortepiano Şərq musiqisini canlandıra bilirdi.

Bütövlükdə götürsək, uşaq fortepiano repertuarı və, o cümlədən,- Azərbaycanda yaradılmış uşaq fortepiano musiqisi repertuarı şərti olaraq iki qarşılıqlı əlaqəli sahəyə bölünür:

1. Bədii-tərbiyəvi məqsəd daşıyan musiqi;

2. Tədris-metodik məqsəd daşıyan musiqi.

Hər iki istiqaməti daha dərindən araşdıraq.

Respublikamızda fortepiano və,- həmçinin,- uşaq fortepiano musiqisinin yaranması A. Zeynallının adı ilə bağlıdır. Bəstəkarın fortepiano əsərləri arasında 9 fuqa, "Çahargah", "Durna", "Ğşaq süitası"nı sadalamaq olar.

Ü. Hacıbəyov A. Zeynallının yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişdir: "Baxmayaraq ki, onun bütün əsərləri yaradıcılıq fəaliyyətinin yalnız birinci mərhələsini tərtib edir, Asəfin əsərləri özünəməxsusluğu ilə, orijinallığı və forma yeniliyi ilə fərqlənir..."(2, s.125).

Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında bədii-tərbiyəvi xarakterli uşaq musiqisinin ilk nümunəsi olan "Ğşaq süitası"nın A. Zeynallının yaradıcılığında xüsusi yeri var (1934-cü ildə nəşr olunmuşdur). Qeyd edək ki, A. Zeynallının "Ğşaq süitası" Azərbaycanda fortepiano miniatürünün özülünü qoyaraq, eyni zamanda müasir bəstəkarlıq yaradıcılığında belə tipli ilk əsərlərdən biri olmuşdur. Məlumdur ki, S. Prokofyevin "Ğşaq süitası" 1935-ci ildə yaranıb, D. Kabalevskinin "30 uşaq pyesi"- 1938-ci, D. Şostakoviçin fortepiano məcmuələri - 1944-cü və 1945-ci, Q. Sviridovun pyesləri isə - 1944-cü və 1948-ci illərdə yazılmışdır.

On ildən artıq "Uşaq süitası" Azərbaycanda uşaq fortepiano musiqisinin yeganə nümunəsi idi. Yalnız 40-cı illərdən başlayaraq uşaq fortepiano repertuarı genişlənir. (Ə. Abbasov - "Uşaq pyesləri"; 1948; "Fortepiano üçün kiçik pyeslər"; 1950, Q. Hüseynli - "Fortepiano üçün kiçik pyeslər"; 1950. Q. Hüseynli - "Fortepiano üçün 4 pyes"; 1959). 40-cı illərdə yaranan əsərlər arasında Ü. Hacıbəyovun "İki sonatina"sı və

K. Səfərəliyevanın "Azərbaycan muğamları əsasında yaradılmış pyeslər"ini ayrıca qeyd etmək lazımdır.

Fortepiano üçün "İki sonatina" (1943) Ü. Hacıbəyovun bəstəkarlıq sinfinin tələbələri tərəfindən yazılmışdır. Birinci sonatina iki hissəli, ikinci isə - bir hissəlidir. Maraqlıdır ki, burada Ü. Hacıbəyovun və A. Zeynallının bir sıra əsərlərinin intonasiya cizgiləri öz əksini tapmışdır. Məsələn, birinci sonatinada Ü. Hacıbəyovun musiqisi ilə əlaqələr hiss olunur: 1 hissənin obrazlı - emosional mətni müharibə dövrünün mahnılarını yada salır, II hissədə "Koroğlu" operasının 1-ci pərdəsindən "Bu gözəl təbiət" kəndlilər xorunun intonasiyaları duyulur. İkinci sonatinanın mövzusu A. Zeynallının e-moll fuqasını yada salır.

K. Səfərəliyevanın fortepiano üçün "Azərbaycan muğamları əsasında yazılmış pyesləri" (1945) 14 miniatürdən ibarətdir. Ayrı-ayrı ladların emosional "rəngini" qeyd etmək məqsədi ilə müəllif iki müxtəlif xarakter daşıyan pyeslərdə eyni laddan (məqamdan) istifadə edib. Həmin məcmuəni haqlı olaraq "Azərbaycan milli musiqisinə xas olan xüsusiyyətlərin özəl müntəxəbatı (xrestomatiya)" adlandırırlar (5, s.29).

50-ci illərdə müxtəlif müəlliflərin uşaq fortepiano əsərləri yaranır. Onlardan Ə. Abbasovun "Uşaq pyesləri", Z. Bağırovun "Oyuncaqların tamaşası" məcmuəsi, A. Sultanovanın beş hissədən ibarət "Uşaq süitası" və "Uşaq lövhələri", T. Quliyevin "Cəmilənin albomu", A. Rzayevin, V. Adıgözəlovun pyesləri və s. adı çəkilə bilər. Fortepiano musiqisi sahəsidə E. Nəzirovanın da parlaq istedadı öz əksini tapmışdır. Onun iki dəftərdən ibarət "Pyesləri" Azəbaycan xalq melodiyalarının çox nəfis bədii işləməsidir.

Azərbaycanda yaradılmış bədii-tərbiyəvi xarakterli uşaq repertuarı əsərləri arasında Q. Qarayevin, F. Əmirovun və C. Hacıyevin uşaq fortepiano əsərlərinin birinciliyi aydın nəzərə çarpır. Uşaq musiqisinə xas olan obrazlı-ifadəli mətn burada daha dərin, hərtərəfli və daha parlaq əks olunub. İlk dəfə azərbaycan musiqisinin klassiklərinin uşaqlar üçün yaratdıqları əsərlərdə daha mürəkkəb musiqi janrlarının (barkarola, noktyürn) istifadəsi və onların lad intonasiya kökü ilə sıx bağlılığı həmin əsərlərdə aşkarlanır. Ən başlıcası - Q. Qarayevin,

F. Əmirovun və C. Hacıyevin uşaq fortepiano musiqisində bəstəkar yaradıcılığının üslub cizgiləri dolğun açıqlanmışdır.

Müxtəlif illərdə respublikamızın musiqi məktəblərinin təcrübəsində istifadə olunan fortepiano tədris-metodik ədəbiyyatın inkişaf yollarını sxematik şəkildə belə göstərmək olar (cədvəl bax).

Cədvəl göstərir ki, milli vəsaitlər probleminin həllində L. Yeqorovanın və R. Siroviçin "Fortepianoda çalmaq üçün ibtidai tədris kitabı"nın birinciliyi danılmazdır. Elementar, ibtidai ifaçılıq qabiliyyətinin inkişafı ilə yanaşı, vəsaitin repertuarda ilk dəfə proqram mətnli əsərlərin geniş istifadəsi, ənənəvi Avropa musiqisi ilə milli musiqimizin uzlaşması uğurla yerinə yetirilmişdir. Lakin həmin vəsaitdə (eləcə də L. Yeqorovanın və S. Əsgərovanın "Fortepianoda çalmaq üçün yeni ibtidai tədris vəsaiti"ndə) müəlliflər hazırda olan repertuardan istifadə edirlər. Demək olar ki, tədris-metodik məsələlərin həlli üçün xüsusi repertuar işlənib yaradılmırdı.

İbtidai fortepiano tədris metodikasının problemləri üzrə yeni, fərdi və özünəməxsus üsulu S. İbrahimova tapmışdır. Onun məcmuələrində:

a) ilk dəfə olaraq iədrisin başlanğıc mərhələsində milli lad-intonasiya özüllü musiqi əsərlərindən istifadə etmək təklif olunur;

b) əsərlərin obrazlı - emosional mətni daha da genişlənir (proqram mətni etüd janrına da daxil edilir);

v) qoyulmuş məsələlərin həlli üçün ansamblda ifaya daha çox yer ayrılır;

q) tədris-pedaqoji və metodik məsələlərin əsasında xüsusi repertuar yaranır.

Beləliklə, milli uşaq fortepiano musiqisinin inkişafının tarixində üç tendensiya əsasında qurulmuş bədii-pedaqoji konsepsiya formalaşmışdır:

1. Musiqi incəsənətinin bütün pillələrində öz əksini tapmış Şərq və Qərb musiqisi mədəniyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi;

2. Musiqidə şagirdin psixologiyasına yaxın olan proqram - ifadəli mətnə əsaslanma;

3. Şagirdin milli lad - intonasiya təfəkkürünün inkişafına yönəlməsi.

Məhz üçüncü tendensiyanı, bizim fikrimizcə, xüsusi vurğulamaq lazımdır. Geniş praktiki musiqi materialı olmadan milli lad - intonasiyanı eşitmək, tək nəzəri səviyyəsində yox, daxili eşitmə təhlili əsasında milli lad - intonasiya sistemini dərk etmək qeyri mümkündür.

B. Asafyev qeyd edir ki, "lad həmişə formalaşma kimi dərk olunur, buna görə də o, dövrün bütün musiqi əsərlərində sınaqdan keçir"(1. 230).

Bu baxımdan Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin klassiklərinin yaratdıqları uşaq fortepiano pyeslərinin rolu - kiçik yaşlı pianoçuların azərbaycan musiqisinin lad intonasiya əsaslarına qovuşması üçün bir vasitə kimi - çox böyükdür. Bununla yanaşı, müasir bəstəkarlıq yaradıcılığının ifadəli resursları ilə sıx bağlı olan milli intonasiyanın gənc pianoçunun musiqi təfəkkürünə sistematik tətbiq edilməsi üçün xüsusi uşaq fortepiano repertuarının yaradılmasının zəruriliyini qeyd etmək lazımdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Асафьев Б. Музыкальная форма как процесс. - A., 1971.

2. Гаджибеков У. О музыкальном искусстве Азербайджана. - B., 1966.

3. Коменский Я., Локк Д., Руссо Ж., Песталюцци И. педагогическое наследие. - М., 1989.

4. Коул М. Социально-исторический переход к психологии обучения. - М., 1989.

5. Сеидов Т. Азербайджанская сов. фортепианная музыка. - Б., 1980.