zərbaycan xalqının tarix boyu yaratdığı ən böyük mədəni sərvətlərdən biri də mahnı olması, zənnimcə, şübhəsizdir. Mahnının xalqın həyatında yeri haqqında çox sayda elmi əsərlər, məqalələr, müxtəlif araşdırmalar (musiqi tədqiqatçıları tərəfindən) dəfələrlə yazılmışdır. Və bu gün hamıya aydındır ki, mahnı xalqın mədəni yaşamının vacib bir ünsürüdür, onun məişətinin ayrılmaz bir hissəsidir. Musiqinin müxtəlif janrlarına nisbətən, mahnı tarixin hər bir kəsiyində xalqın yaşamını daha tez və çevik əks etdirə bilir. Nəzərə alsaq ki, xalqın əksəriyyəti mahnı dinləməyi sevir - aydın olar ki, mahnı insanların bədii zövqünün formalaşmasında müstəsna rol oynayır və cəmiyyətə güclü tə'sir etmək qüvvəsinə malikdir. Bu mənada, mahnı həqiqətən ən demokratik musiqi janrıdır. Xalqın mahnı yaradıcılığını tədqiq etmək, fikrimcə, müəyyən mə'nada həm də onun tarixinin tədqiqi deməkdir. Çünki bütün az-çox sayımlı tarixi hadisələr Azərbaycan mahnılarında öz musiqili həllini tapmışdır. Bütün bunlara əlavə etsək ki, Azərbaycan mahnılarının intonasiya zənginliyi musiqimizin bütün başqa janrlarına birbaşa tə'sir etmişdir, bu tə'sir davam etməkdədir və yəqin ki, həmişə olacaq - aydın olar ki, Azərbaycan mahnısının taleyinə biganə qalmaq - musiqimizin gələcəyinə biganə qalmaq deməkdir!

Bəs çağdaş Azərbaycan mahnısının bugünkü durumu necədir və onun inkişaf yolunun perspektivləri üfüqlərdə nə şəkildə görünür? Bu suala cavab vermək üçün Azərbaycan mahnısının keçdiyi yola qısaca nəzər salmağa ehtiyac var. Bu yolu zaman baxımından üç hissəyə bölmək olar: I - qədim vaxtlardan peşəkar bəstəkarlıq fəaliyyətinin Azərbaycana gəldiyi zamana qədər - yəni, DÜNəN; II - XX əsrin əvvələrindən müstəqilliyimizi bərpa edənə qədər - BəSTəKAR MAHNISI və III - son illər - BU GÜN.

I. DÜNƏN

Azərbaycan xalqı şərq xalqları qrupuna daxil olduğundan, əsrlər boyu bütün şərq xalqları ilə birgə yaşayıb inkişaf etdiyindən, onun mədəniyyəti, şərq dünyagörüşü və məişətinin bir hissəsi olub. Xalq mahnılarımız da əsrlər boyu şərq ab-havasının tə'siri altında inkişaf edib, onunla qaynayıb-qarışıb. Qədim karvan yolları Azərbaycandan da gəlib keçib, və bu yollarla ticarət malları ilə yanaşı müxtəlif şərq xalqlarının mədəniyyət nümunələri də bu torpağa gəlib. Öz növbəsində, azərbaycanlılar Şərqə saysız-hesabsız səfərlər edərkən, o ölkələrin musiqi nümunələrini də mənimsəyiblər. Təbii ki, bu sıx ünsiyyətin musiqimizə tə'siri olmaya bilməzdi. Nəticədə Azərbaycan mahnısı özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamaqla yanaşı, müxtəlif şərq xalqlarının musiqi ünsürləri ilə zənginləşmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda mahnı çox münbit bir şəraitdə inkişaf edirdi - onu muğamat və aşıq sənəti kimi nəhəng musiqi axınları əhatə edir, onlar mahnıdan, mahnı isə onlardan faydalanırdı. Bütün mərasimlər xalqın ruhuna uyğun, həmahəng şəkildə keçirilirdi, televiziya, radio və səsyazma kimi güclü, həm də birtərəfli tə'sir vasitələri yox idi, xalq yaradıcılığı bulaq kimi qaynayırdı. Bu gün bizə gəlib çatan minlərlə xalq mahnılarının gözəlliyindən doymaq olmur, onları dinlədikcə, heyran olursan. Həmin mahnıların əksəriyyətini, məncə, musiqi ifaçıları, müğənnilər və xanəndələr bəstəliyirdilər. Yəni, musiqiçilər öz repertuarlarını özləri yaradırdılar və mahnılar tez bir zamanda gündəlik həyata daxil olurdu. Demək olar ki, bəstəkarlıq peşəsi bir növ qapalı və gözəgörünməz idi - daha doğrusu, ifaçının repertuarının zənginləşməsi üçün yardımçı bir vasitə idi. Orta əsrlər bəstəkarlarının adlarının na'məlum qalmasının səbəbləri də, yəqin ki, bununla izah oluna bilər.

Orta əsrlərdə mahnıların taleyini mədəniyyət nazirlikləri, müxtəlif bədii şu'ralar, münsiflər hey'ətləri yox, xalq özü müəyyənləşdirirdi. Mahnılarda müxtəlif "yabançı"ünsürlərin mövcudluğuna heç bir əhəmiyyət vermədən, musiqidə gözəlliyə, bədii keyfiyyətə daha çox qiymət verilirdi. "Yabançı" ünsürlər dedikdə, qonşu şərq xalqlarının musiqisindən gəlmiş müxtəlif elementləri nəzərdə tutmaq olar. Bu elementlər olduğu kimi yox, - yaradıcı təxəlüyündən keçərək, azərbaycanlaşdırılırdı, türkləşdirilirdi. Belə xalq mahnılarına çox sayda rast gəlmək olar. Bu üsul muğamat və aşıq sənəti ilə mahnı arasında da qarşılıqlı mənimsəmələr şəklində işlədilirdi. Nəticədə elə mahnılar yarandı ki, həm aşıq sənətinin, həm də mahnı sənətinin müştərək məhsulu sayıla bilər.Ümumiyyətlə, Azərbaycan musiqi təfəkkürü dışarıya həmişə açıq olub, bəşəri musiqinin nailiyyətlərini öz süzgəcindən keçirərək, keyfiyyətcə yeni bir pilləyə yüksəlməyə bacarıb, heç vaxt hansısa bir bədii və ideoloji çərçivəyə sığmayıb, daim yeni keyfiyyət üfüqlərinə doğru irəliləyib.

Bütün yuxarıda qeyd olunanların bir nəticəsi kimi, demək olar ki, XX əsrin əvvəllərinə gəlib çıxmış Azərbaycan mahnılarının əksəriyyəti "xalq mahnısı" adlanan, zamanın dərinliklərindən gələn, Qoca Şərqin Azərbaycan adlanan torpağında yaşayan xalqın iste'dadının, təxəyyülünün və dünyagörüşünün məhsuludur. Azərbaycan xalq mahnısı - Şərq mahnısıdır!