Aranjirovka
- Çox zaman rus dilində işlədilən bu söz Azərbaycan dilində "aranjiman"
kimi işlədilir. Fransızca "arranger", eləcə də almanca "arranqieren"
sözünün hərfi mə'nası "düzəltmək", "qaydaya salmaq" deməkdir. Lakin
musiqidə bu termin bir qədər başqa mə'na daşıyır. Axı, musiqi əsərini
necə "qaydaya salmaq" olar? Artıq bəstəkar əsəri yazıb və lazımi
düzəlişlər edib. Belə olan surətdə "aranjirovka" (aranjiman) rus
dilində işlənən "perelojenie" sözünün tərcüməsi - yə'ni "çevirmək",
"uyğunlaşdırmaq" kimi başa düşülür.
Beləliklə, "aranjiman"
musiqi əsərinin orijinaldan fərqli olaraq başqa alətlərlə və ya
vokal səslə ifa edilməsi üçün yenidən işlənməsidir. Yə'ni yeni ifaçı
tərkibi üçün çevirilməsidir. Yenidən işlənmədə ifaçı tərkibi artıb-azala
bilər. Məsələn; orkestr və ya opera əsərinin partiturasını fortepiano
üçün (iki əlli və ya dörd əlli) çevirmək mümkündür. Və yaxud, fortepiano
pyesini orkestr tərkibi üçün işləmək (aranjiman etmək) olar. Adətən,
müəllif tərəfindən səs və fortepiano üçün yazılmış mahnıları xor
ifası üçün işləyirlər. Fortepiano partiyasını isə instrumental ansambl
üçün aranjiman etmək olar.
Aranjimançılığı
bəstəkarın özü və eləcə də başqa musiqiçi həyata keçirir. Musiqi
təcrübəsində adətən, melodiyanın bəstələnməsi və onun oranjimanı
başqa-başqa bəstəkarlar tərəfindən yerinə yetirilir.
Bə'zi hallarda əsərin
notlarının üzərində yazılır: "Asanlaşdırılmış işləmə" (obleqçennoe
perelojenie) Belə aranjimançılıq, əsərin müəllifin nəzərdə tutduğu
alət üçün, lakin bir qədər texniki cəhətdən asanlaşdırılmış şəkildə
işlənməsidir. Bu, hər hansı bir alətdə yaxşı, professiaonal səviyyədə
çala bilməyən həvəskar musiqiçilərə kömək məqsədi ilə edilir.
"Aranjiman" termini
müasir estrada musiqi sahəsində, caz musiqisində daha geniş istifadə
olunur. Belə ki, musiqiçilər (ifaçılar) yeni yazılmış melodiyanı
bilavasitə, ifa zamanı müxtəlif şəkildə dəyişdirərək improvizasiya
edirlər.
Ariya - "Ariya"
italyan sözü olub "mahnı" deməkdir. Ariya - musiqili səhnə əsərində
(opera) - əsərin əsas qəhrəmanlarını hərtərəfli xarakterizə edən,
sanki onun bədii-musiqili - surətini (portretini) əks etdirən solo
musiqi nömrəsidir. Bir sıra operalardan müxtəlif bədii obraz (surət)
əks etdirən ariyaları misal "göstərə bilərik: Çaykovskinin "Yevgeni
Onegin" operasından - Lenskinin lirik ariyası, M.Qlinkanın "İvan
Susanin" operasından İvan Susaninin qəhrəmani ariyası, Ü.Hacıbəyovun
"Koroğlu" operasından Koroğlunun lirik-qəhrəmanı ariyası, C.Verdinin
"Traviata" operasından Violettanın qəmgin ariyası, F.əmirovun "Sevil"
operasından Balaşın dramatik ariyası və s.
Ariozo da ariya
kimi operanın solo musiqi nömrəsidir. Lakin onun həcmi ariyaya nisbətən
yığcam olur.
əgər ariya bədii
surəti - persionajı əsər boyu ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirirsə,
ariozo onun hər hansı bir hadisə ilə bağlı yaranan əhval-ruhiyyəsini
ifadə edir. Məs; Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" operasından Lenskinin
ariozosunu - "V vaşem dome" və yaxud F.əmirovun "Sevil" operasında
Balaşın I pərdənin başlanğıcında oxuduğu ariozo-mahnını ("Dilbər,
o gözlərin...") misal gətirmək olar.
XIX əsrin birinci
yarısında əsərin qəhrəmanının səhnəyə ilk çıxışını əks etdirən ariyanı
kavatina adlandırırdılar. Məsələn: C.Rossininin "Sevilya Bərbəri"
operasından Fiqaronun kavatinası, Qlinkanın "İvan Susanin" operasından
Antonidanın kavatinası və "Ruslan və Lüdmila" operasından Lüdmilanın
kavatinası və s. Sonralar isə sərbəst və geniş quruluşa malik olan
ariyalar kavatina adlandırıldı. Məs: Darqomıjskinin "Rusalka" operasından
Knyazın kavatinası, Borodinin "Knyaz İqor" operasından Vladimir
İqoryeviçin kavatinası və s.
Arietta (italyanca
"arietta" - balaca ariya) kiçik ölçüdə olur. O, adətən ariozonu
xatırladır, lakin ondan sadə, mahnıvari melodiyası ilə fərqlənir.
Arpecio -
Artıq siz "akkord" sözü ilə tanışsınız. Akkordun səslərinin eyni
zamanda deyil, ardıcıl olaraq səsləndirilməsinə arpecio deyilir.
Akkordların belə ifa tərzi - arpecio - italyan sözü olub "arpeggio"
(daha dəqiq desək "arpedjo") tərcümədə "sanki arfadakı kimi" başa
düşülür. Çünki belə çalğı tərzi yalnız arfa alətinə məxsusdur. Yə'qin
ki, siz dəfələrlə arfanın ifasında səslənən dalğavari akkord arpeciosuna
qulaq asmısınız. Musiqi məktəblərində isə fortepianoda çalmağı öyrənən
şagirdlər texniki imkanlarını artırmaq üçün məcburi proqram olan
qammalar ilə yanaşı arpecioları da çalırlar.
Arpecio əsərin notunda
akkordun qarşısında yazılmış şaquli dalğavari xəttlə göstərilir.
əgər əsərdə bir neçə akkord ardıcıl olaraq arpecio şəklində ifa
edilməlidirsə, notda bu akkordların yanında italyanca "arpeggio"
və ya "arpeggiato" cözləri yazılır.
Simli alətlərdə
isə, ümumiyyətlə, bütün akkordlar yalnız arpeggiato şəklində ifa
edilir. Çünki bu alətlərin quruluşu elədir ki, eyni zamanda yalnız
iki qonşu simi çalmaq mümkündür, üçüncü və dördüncü simləri də səsləndirmək
lazım olduqda yalnız ardıcıl səslənmə yaranır. Belə ki, simli alətlərdə
eyni zamanda bütün simlərdə çalmaq mümkün deyil, onlar yalnız bir-birinin
ardınca - arpecio şəklində səslənə bilər.
Artist -
fransız sözü olan "art" incəsənət deməkdir. Ondan yaranan "artist"
cözü - cənətkar, yə'ni incəsənət adamı kimi tərcümə edilir. Lakin
hazırda artist sözünün müxtəlif mə'naları var. Yə'qin ki, siz belə
sözləri tez-tez eşidirsiniz: "Respublikanın əməkdar artisti", "....
xalq artisti", "Gənc tamaşaçılar teatrının artisti", "Akademik opera
və balet teatrının artisti" və s. Bu misallarda artist sözü müxtəlif
mə'nalar daşıyır. Belə ki, sonuncu misallarda "artist" sözü aktyor
sözünün sinonimi (eyniliyi) kimi, birinci misallarda isə fəxri ad
kimi başa düşülür. Ona görə də artist və aktyor sözləri bir-birinin
tam eyniliyi (sinonimi) ola bilməz. Artist sözü daha geniş sahədə
tətbiq edilir. Bu termin musiqiçilərə, müğənnilərə, ifaçılara da
aid edilə bilər. əgər müğənni opera səhnəsində öz rolunu gözəl ifa
edirsə, onu yaxşı aktyor adlandırmaq olar. Lakin skripkaçını və
ya fleytaçını heç vaxt aktyor adlandırmaq olmaz.
"Artist" sözü həmçinin
estrada, sirk, digər müxtəlif musiqi janrlarında və dramatik tamaşalarda
çıxış edən ifaçılara da aiddir.
Artist sözündən
"artistlik", "artistizm" sözləri yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki,
yüksək məharət, bədii kamillik nümayiş etdirən ən layiqli şəxslər
bu fəxri adı (xalq artisti) daşıyırlar.
Arfa - Qədim
musiqi alətlərindən biri olan arfanın çoxəsrlik bir tarixi vardır.
Hələ qədim Misir freskalarında (b.e.əv. XV əsr) arfa təsvir edilmişdir.
ən qədim alət olan arfanın yaranması haqqında maraqlı rəvayətlər
mövcuddur. Belə ki, bir dəfə ovçu yayın ipini dartarkən incə melodik
səs eşitmişdir. Bu səs onun xoşuna gəlmiş və o, oxun yayına bir
ip də əlavə etmişdir. Beləliklə, iki müxtəlif yüksəklikdə olan sim
- musiqi səsi yaranıb. Bu, insanın böyük bir kəşfi idi: o, ilk dəfə
dartımlı (mizrabll) simli alətin əsasını qoyub.
əsrlər ötdükcə,
əvvəlki simlərə yeni simlər əlavə edilirdi. Lakin musiqi alətinin
özü yenə də yay formasında qalırdı. Onu əllərində tutub, barmaqları
ilə simləri dartaraq çalırdılar.
Arfa qədim Misirdə,
Finikiyada, Assuriyada, Qədim Yunanıstanda və Romada çox sevilirdi.
Orta əsrlərdə isə arfa Avropada geniş yayılmağa başlayır. Xüsusilə,
İrlandiyada xalq müğənniləri - bardlar epik mahnıları - "saqaları"
oxuyarkən bir yerdən başqa yerə aparıla bilən kiçik arfalarda özləri
müşayiət edirdilər. Arfanın hətta İrlandiyanın rəsmi milli gerbində
də təsviri vardır.
Tədricən arfa aristokratik
(kübar cəmiyyəti) alətə çevrilir. Arfanı qızılı, perlamutr rənglərlə,
mozaika ilə bəzəyirdilər. Bu alətdə əsasən, yalnız qadınlar çalırdı.
Şairlər onun incə səsindən heyrətə gələrək, "sehirli alət" adlandırırdılar.
XIX əsrdə belə hesab
edilirdi ki, yüksək cəmiyyətdə tərbiyə almış hər bir qız arfada
çalmağı bacarmalıdır. Hətta L.Tolstoy da "Hərb və sülh" əsərində
Hataşa Rostovanın arfada necə çalmasını təsvir edir.
1810-cu ildə qədim
arfa fransız sənətkarı S.Erar tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Bu
arfada müxtəlif uzunluqlu 44 (bə'zən isə 46) sim üçkünc formalı
taxta çərçivəyə birləşdirilmişdi. Simlərin bə'ziləri qırmızı, bə'ziləri
isə göy rəngdə idi. Alətin bünövrəsinə isə yeddi pedal bərkidilmişdir.
Hal-hazırda arfadan
həm solo alət kimi, həm də orkestrin tərkibində istifadə edilir.
Müasir arfada zərif formalı, naxışlı dəmir çərçivəyə birləşdirilən
simlərin sayı 47-yə çatdırılmışdır. Arfada kontr-oktavanın "re"
səsindən dördüncü oktavanın "fa" səsinədək bütün səsləri çalmaq
mümkündür.
Arfanın çox incə,
şairanə səslənməsi var. Bəstəkarlar arfadan çox vaxt orkestrdə klavesinin,
lütnya (uda oxşar alət) və gitaranın tembrini əldə etmək üçün istifadə
etmişlər. Məsələn; Berliozun "Fantastik simfoniya"sında arfa klavesinin
müşayiətini əks etdirir.
Qlinkanın "Araqonskaya
xota" əsərində arfa gitaranı imitasiya edərək (yamsılayaraq) ispan
xalq şənliyinin səciyyəvi xüsusiyyətini əks etdirir. Rimski-Korsakovun
"Şəhrizad" simfonik əsərində arfanın tembri şərq musiqisini, əfsanəvi
nağıllar aləmini təsvir edir.
Çox zaman baletlərdə
arfa solo alət kimi çıxış edir. Çaykovskinin "Şelkunçik" baletindən
"Güllərin valsında" ("Valğs üvetov"), "Yatmış gözəl" və "Qu gölü"
baletlərinin "adajio"larında arfanın solosu səslənir. Qlazunovun
"Raymonda" baletindəki variasiyalar arfa üçün yazılmışdır. Görkəmli
bəstəkarlar R.M.Qliyer, S.H.Vasilenko arfa və orkestr üçün konsertlər
yazmışlar. Solo - arfa üçün çox sayda pyeslər yazılır. Bu alətin
mahir ifaçıları (onlardan biri də Vera Dulovadır) başqa alətlər
üçün yazılmış əsərləri arfa üçün işləyirlər.
Aşıq - Azərbaycan
alimlərinin gəldikləri son nəticəyə görə, "aşıq" termini "eşq" və
"işıq" sözlərinin çarpazlaşmasından yaranıb.
Aşıq sənəti dedikdə, daha doğrusu, aşıq dedikdə
söz qoşan, dastan yaradan, havacat (musiqi) bəstələyən, sazın müşayiəti
ilə nəğməkarlıq edən, bədii qiraət və plastika (rəqs) sənətini üzvi
surətdə birləşdirən xalq sənətkarı başa düşülür. Deməli, aşıq həm
şairdir, həm bəstəkardır, həm sazda çalan ifaçıdır, həm də aktyor
və rəqqasdır.
Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətində müstəsna
rol oynamış aşıq sənətinin kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır.
Qədim dövrlərdə "aşıq" dediyimiz bu el sənətkarları "qam", "şaman",
"varsaq", "dədə", "ozan", "oyun", "yanşaq" kimi adlar daşımışlar.
Yalnız XIV-XV əsrlərdə "aşıq" termini işlənməyə başlamışdır. Adının
əvvəlinə "aşıq" sözü əlavə edilən ilk xalq sənətkarı əhməd Yasəvi
XIII əsrdə yaşayıb-yaratmışdır.
Qədim ozanların - Dədə Qorqut, Dədə Kərəm,
Dədə Qərib, Dədə Yediyar kimi ustadların (ustad - "mahir sənətkar"
anlaşılır) yaratdıqları aşıq havalarını, qoşma və dastanları yaddaşlarda
qoruyub yaşadan aşıq sənəti bir çox Şərq ölkələrinə (Orta Asiya,
Qazaxıstan, Türkiyə, İran və b.) yayılmış və sevilmişdir.
Tarixin müxtəlif mərhələlərində aşıq sənətini təmsil
edən saz-söz ustaları aşıq şe'rini yeni ədəbi formalarla zənginləşdirmiş,
yeni havalar, dastanlar yaratmışlar. Onlardan Aşıq Cünun, Sarı Aşıq,
Koroğlu, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Aşıq ələsgər, Aşıq Hüseyn
Bozalqanlı və b. göstərmək olar.
"Aşıq" sözünün başqa bir mə'nası da var. "Aşıq"
dedikdə (bə'zən "aşıx" kimi də işlənir) simli musiqi alətlərində
(xüsusilə simli alətlər - tar, saz, kamança) simlərin alətin yuxarı
hissəsində bərkidilib bağlanması üçün taxtadan (armud ağacından)
düzəldilən dəstəklər nəzərdə tutulur.