öyük bəstəkar, dünya miqyaslı pianoçu,
dirijor, ictimai xadim və pedaqoq. Prometey cüssəli, titanik qüvvəyə
malik, tükənməz enerjili bir insan, bir sənətkar ömrü. Bir sənətkar
ömrünü yaşatmaq üçün bir insan ömrünü girov qoyan hər bir şəxsiyyət
üçün bu taleyin hökmüdür.
Söylədiyim fikirlər XIX əsrin məşhur
şəxsiyyətlərindən biri olan Anton Qriqoryeviç Rubinşteynlə bağlıdır.
Romen Rollan insan həyatını təbiətə
bənzədir. Doğrudan da bir insanın taleyi sakit gölü, birininki əlçatmaz
dağ zirvəsini, bir başqasınınkı bozumtul bataqlıqları, digərinki
isə buludları olan mavi səmanı xatırladır.
A.Rubinşteynin həyatı böyük qüvvəylə
dağdan axan şəlaləyə, narahat su stixiyasına bənzəyərək enişlər
və yoxuşlar, sevinc və kədərdən ibarət mürək-kəb, mübarizəylə dolu
olan maraqlı bir yolu xatırladır. Məşhur isveç tənqidçisi A.Lindqren
bəstəkarı xarakterizə edərək belə demişdir: "Rubinşteyn sadəcə olaraq
- İnsandır".
Bəstəkar isə özü haqda "Mən daima
özümlə mübarizədə olan Fausta bənzəyirəm. Çox vaxt fikirlərimlə
hisslərim bir-birinə zidd olur" - deyirdi. Daima aldanan və inanan,
özünə qapanan və ünsiyyəti sevən, dərin düşüncəli qətilik, sərtlik
və çılğınlıq kimi təzadlı keyfiyyətlər çox müxtəlif tərəfləri olan
böyük şəxsiyyətin iç dünyasıydı. Anasına yazdığı məktubların birində
o belə deyirdi: "Doğrudur, ifaçılığım məni dünyaya tanıdıb, lakin
vaxtımın çox hissəsi ona gedir, necə istərdim ki, sakit bir guşədə
mənə dəyməsinlər, mən də öz əsərlərimi yazım, sevdiyim işi görüm.
Sevdiyi işlərdən biri dini mövzulara
(İncildən götürülmüş) yazdığı operalarıydı. "Babilistan məşhəri",
"Makkavey", "Moisey", "Xristos" və b. Bu istək onda o qədər güclü
idi ki, bu tip tamaşaların göstərilməsi üçün xüsusi dini teatr binasının
tikilməsi arzusunu meydana gətirmişdi.
Onun dini operaları haqqında müxtəlif
mülahizələr söylənirdi. Özü bu barədə deyirdi ki, dindar deyil,
əsas məqsədi yüksək insani hissləri ayıltmaqla insanları bir-birinə
yaxınlaşdırmaq istəyidir. Bunun üçün sadə, anlaşılan dildə ünsiyyətə
girmək lazımdır.
Əsərlərinin əksəriy-yətində musiqi
ifadə vasitələrilə insani keyfiyyətləri, "İnsan komediyasının" müxtəlif
tipajlarını göstərmək istəyirdi. Yaratdığı obrazları daima həyatın
sınaqlarına düşən, mətinliyi, hökmü və sərtliyilə qabağına çıxan
səddləri yaran İvan Qroznı ("İvan Qroznı" - proqramlı simfonik əsəri),
narahat, üsyankar və mübariz Nemvrod ("Babilistan məşhəri" dini
operası), xəyalpərəst, idealist, "qəribəliklərlə" yaşadığı cəmiyyətdə
tək qalan Don Kixot ("Don Kixot" prqoqramlı simfonik əsəri) və b.
nəhayət, İblis idi. Rubinşteynin "İblisi" (M.Lermontovun "İblis"indən
fərqli olaraq) "nəhənglərlə cılızların" əbədi müharibəsidir. Onu
əhatə edən cəmiyyətdə o tənhadır. Bu ideyanı özündə aparan "İblis"
operası XIX əsr 70-80-ci illərində Rusiyanın proqressiv kütlələrinin
böyük rəğbətini qazanaraq yaşamaq hüququnu alır. Əsər haqqında həddindən
çox fikirlər söylənir, mübahisələr gedirdi. Operada Şərqin təsviri
- Qafqazın təbiəti və həyat tərzini təsvir edən səhnələr özünün
yeni rəng çalarları, koloritinə görə, nəhayət, milli musiqi intonasiyalarını
duyma qabiliyyətinə görə xüsusilə seçilir. Sovet musiqişünası Y.Keldışın
qeyd etdiyi kimi insanın psixoloji aləmi, iç dünyası ilk dəfə rus
operalarında "İblis"lə açılır. "İblis" əsəri Çaykovskinin qəhrəmanlarına
doğru gedən yolun başlanğıcı idi.İnsanların daxili aləmini (mənəviyyatını)
müşahidə edən bəstəkarın yaradıcılığında milli koloritin güclü olması
bəlkə də təsadüfi deyildi. Bu izlər uşaqlıqla bağlı olan yaddaşdan
gəlirdi. Anasının və səyyah musiqiçilərin bir zaman ifa etdikləri
xalq musiqi nümynələri, sonralar müxtəlif səfərləri zaman eşitdiyi
xalq musiqisi dərin köklər salmışdır. Bəlkə də elə ona görə Rubinşteynin
XIX əsrin I yarısında yaşamış görkəmli Azərbaycan şairi Mirzə Şəfinin
şerlərinə yazdığı 12 nəğməsi (alman dilinə F.Bodenştedt, rus dilinə
P.Çaykovski tərcümə etmişdir) əsərləri içərisində xüsusilə seçilir.
Avropada məşhurlaşan müəmmalı taleyi olan şairin şerlərinə F.List,
G.Meyerber, E.Qriç, K.Levi, K.Şimanovski və b. məşhur bəstəkarlar
müraciət etmişdir1.
Dövrünün mütəfəkkir şairi Mirzə
Şəfi Vazeh şerlərində zəmanəsinin ictimai ziddiyyətlərini görərək
onunla razılaşmır, insanları təmizliyə, saflığa, mənəviyyata çağırırdı.
Gözəllik aşiqi olan şair məhəbbətin carçısıydı.
Bəstəkar seçdiyi şerlərdə insanla
təbiətin harmoniyasından, bəşəriyyətin xilaskarı olan gözəllikdən
söhbət açır:
Qeyd etmək lazımdır ki, şerlərdə
şərq lirikasına xas olan bütün incəliklər, ahənglər tərcümədə də
qorunub saxlanmışdır. Mahnıların musiqisində olan cənub nəfəsi,
yeni şərq təravəti, rəngarəng kolorit Azərbaycan şairinin şerlərinə
yenidən yaşamaq hüququ vermişdir. Bəstəkar mətnlə musiqi arasında
harmoniyanı yarada bilmişdir. Bu nəğmələr nəinki öz vətənində, həmçinin
Avropada şöhrət qazanmışdır. Yeni nəfəs, yeni söz Rubinşteynin təkrarolunmaz,
ifa tərzində ona dünya şöhrəti gətirir. "İfa zamanı çalmaq yox,
yaratmaq lazımdır. Əsərdəki hisslərlə paylaşaraq, ifaçılıq özünü
bir an unutmalı, müəllifə dönüb qəlblərə yol tapmalıdır". Bu virtuoz
pianoçu Rubinşteynin fikirləriydi. O, doğrudan da buna nail ola
bilmişdir. İfa etdiyi hər bir əsərə ruh, qəlb, ürək, nəfəs verib
onu yaşadır, dinləyiciylə kontakta gedirdi. Onun virtuozluğu, tükənməz
enerjisi proqram və afişalarında tərtib olunan əsərlərin külliyyatı,
həcmi və diapazonuna görə (həm Avropa, həm də rus bəstəkarlarının
əsərləri) adi ifaçının potensial qüvvəsindən qat-qat yüksəkdə dururdu.Onun
bir pedaqoq kimi tədris etdiyi ifa tərzi, əsasını qoyduğu beynəlxalq
müsabiqələr indi də davam etməkdədir. Elə sənətkarları yaşadan da
budur. Yaratdığı sənət əsərləri, tədbiq etdiyi ideyalar zamanın
süzgəcindən keçərək yaşayırsa, o zaman sənətkar da əbədilər sırasına
düşərək yaşayacaq.
Onun böyüklüyü yolu özünə sədaqəti,
elə bilərdilər ki, soyuqdu, etinasız. Harda kiməsə haqlı, harda
kiməsə haqsız Belə deyildi fəqət. Onun böyüklüyüydü özünə sədaqəti.
1. Müəllif alman şərqşünasçı Fridrix
fon Bodenştedtlə bağlı olan hadisələri nəzərdə tutur.
2. A.Bayramov. Mirzə Şəfi Vazehin
ədəbi irsi. 1980-ci il C. (tərcüməsi A.Aslanovun)
