Şerli-xəritəli belə geniş coğrafi bilgidən sonra bircə onu əlavə edərdim ki, Ulu Göyçənin yuxarıda adı çəkilən (və çəkilməyən!) hər bir elatı, hər bir yurd yeri Azərbaycana elmin bütün sahələri üzrə ucsuz-bucaqsız, tükənməz sıralarla sayımlı alimlər, mütəxəssislər, təsərrüfatçılar, ictimai və hətta incəsənət xadimləri verib və verməkdədir. Bu mövzu şair-jurnalist Eldar İsmayılın çox gərəkli və dolğun araşdırmasında öz əksini tapıb6. Utansam da, boynuma almalıyam ki, bəstəkar və alovlu insan Rəşid Nəsiboğlunun əslən göyçəli olduğunu onun sağlığında bilməmişəm7. Halbuki, bu gün tam yəqinliklə deyə bilərik ki, xalq şerinin, saz havacatının XX yüzilliyədək qorunub saxlanması üçün biz hamılıqla Göyçəyə və göyçəlilərə borcluyuq. Üzeyirin "Koroğlu"su və "Arazbarı"sı, Qaranın III simfoniyasının II hissəsi, Fikrətin "Ovşarı"sı və "Şur"u, Soltanın orkestr üçün "Konserti" deyilənlərə ən aşkar, ən aydın tutalqadır.

Lakin bütün bu "qazanclar" tarixi baxımdan adları bəlli iki şəxsiyyətdən qaynaqlanır: Miskin Abdal və Ağ Aşıq (Allahverdi) . Öncəki ustadların varlığı məntiqi baxımdan danılmaz olsa da, bizim üçün onlar artıq əsatir və əfsanələrə çevrilmişlər8.

MİSKİN ABDAL

Miskin Abdal tarixdə azman ruhlu şəxsiyyət və sufi-dərviş ocağının mürşüdü kimi yaşasa da, haqqında yayılan əfsanələr və yayımlanan uydurmaqondarmalar da, demək olar ki, sonsuz saydadır. Ən acınacaqlısı odur ki, hələ 30-cu illərdən başlayaraq Göyçəyə ayaq açan ədəbiyyatçı-folklorçular, oradan bol-bol materiallarla, - söz inciləri ilə qayıdaraq, topladıqlarından bol-bol faydalandıqları halda, Göyçə şöhrətinin, o cümlədən Miskin Abdal şöhrətinin qeyrətini, az da olsa, çəkməmişlər. Bunu mənim öz gözlərimlə gördüyüm azman oğuz qəbirlərinin araşdırılmamış yazıları deyirdi.

Göyçə şöhrətinə belə saymazyanalıq Miskin Abdalı "özəlləşdirmək" istəyənləri, gec-tez, şirnikləşdirməli idi. Və bu şirniklənmənin gedişində Göyçə ziyalılarının pərakəndəliyi, "əl-qollarının bağlılığı", öz sözünü geniş yayımlamaq imkanlarının, demək olar ki, yoxluğu sayəsində ustadlar ustadı, Miskin Abdal adı ilə tanınan Hüseyn Məhəmməd oğlu Zərgərli gah qazaxlı, gah gədəbəyli, nəhayət ərdəbilli, ən nəhayət isə, Şah İsmayıl Xətainin əmisi oğlu kimi hallanmağa başladı. Bir sözlə, haralı və kim olursansa ol, təki Ulu Göyçəli olmayasan!

Lakin dəridən-qabıqdan çıxanlar bircə şeyi anlamaq istəmirlər ki, əlimizdə olan sənədlərin, hətta, tam yoxluğunda belə, hər bir insanın, özü də şəxsiyyətin, - o ki, olsun Miskin Abdal! - soykökü, törəmələri var. Və onların verdiyi bilgiləri danmaq heç bir əxlaqa sığmır. Son söz onlarındır.

Miskin Abdalın oğul törəməsi Tofiq Hüzeynzadənin dərin, qeyrətli çalışmaları və filoloji elmlər namizədi Hüseyn İsmayılovun "Miskin Abdalın şəxsiyyəti və taleyi" başlıqlı araşdırması9, nəhayət ki, siyasi və saz-söz mədəniyyəti tariximizdə ən böyük qondarmaçılıqlardan birinə son qoydu. Bu yöndə Hacı Zəki İslamın "Yeni sənəd və yeni rəsm" başlıqlı araşdırma yazısını ("Günaydın" qəzeti, N126(222), 15-17/XII-1999, c. 5)10 və Abbas Mazanovun "Sarıyaqubdan başlanan yol məqaləsini (Abbas Vəfadağlı. "Göyçə kimi intizarda elim var. "Bakı, Gənclik, 1999, s. 108-114) vurğulamaqla yanaşı, adı çəkilən ilk araşdırmadakılar haqqında öz araşdırıcı düşüncələrimi və araşdırmalarımı açıqlamağı lazım bilirəm. Və lap sondan başlamağı daha məqsədəuyğun sayıram:

1. H. İsmayılov yazır: "Miskin Abdal ömrünün ahıl çağlarını məktəbdarlıqla keçirir. Onun Sarıyaqubda açdığı ilk məktəb Göyçənin elm, irfan və sənət dünyasında qazandığı uğurlarda çox mühüm və həlledici rol oynamışdır" 9.,s. 118) .

Bəli, bu ən böyük həqiqətlərdən biridir! Hazırda "Ermənistan" adlandırılan Qərbi Azərbaycanda xalqın savadlılıq səviyyəsi 1920-ci ilədək Şərqi Azərbaycandakından daha yüksək olub. Və ilk növbədə də Göyçədə! Şəxsən özümün araşdırmalarıma görə, əgər başqa aşıq bölgələrində saz-söz sənətkarlarının çoxluğu ancaq öz yaddaşlarına güvənmişlərsə, Göyçəli ustadların çoxluğu, bəlkə də, Allah vergili Dədə Ələsgəri çıxmaq şərtilə, hamılıqla öz iti yaddaşları ilə kifayətlənməyərək, həmişə az-çox savadlanmağa çalışırmışlar. Əski mədəni irsi toplayıb yazıya almaq dini-fəlsəfi kitabları öyrənib gözəl xəttlə göçürmək Göyçədə təkcə aşıqların və din xadimlərinin işi deyildi. Həmin şərəfli işin sadə xalq arasından çıxmış çoxsaylı həvəskarları varıydı. Məgər belə sayımlı olay, özülü Miskin Abdal tərəfindən biçimlənən ənənənin davamı deyildimi?! Məgər Aşıq Ələsgərə qulluq etmiş Dərəçiçəkli Aşıq Alının bacısı oğlu və şagirdi, təkcə azman sənətkarlığı ilə deyil, Quranın və hədislərin biliciliyi ilə də bütün Borçalı və Tiflis aşıqlarından seçilən Aşıq Sadıq (Sultanov, ) öz özəlliyi ilə Miskin-Abdal-Göyçə ənənələri daşıyıcılığını aşkarlamırdımı?!

2. Miskin Abdalın havacat yaradıcılığına gəlincə, deyə bilərəm ki, "Baş divanı" yaxud da "Şah Xətai divanısı", eləcə də "Şah Xətai gəraylısı"nın onun adı ilə bağlamaq məntiqə uyğundur. "Baş divanı"nın bir sıra özəl şəklidəyişmələri də var. Məsələn, "Çıldır divanısı". Lakin həmin havanın dastana giriş şəklində, şövqlə xunması ancaq Göyçə ifaçılığının özəlliyidir. "Şah Xətai gəraylısı" sovet dövründə "Şaqayı gəraylı" adlandırılırdı ki, bu qondarmaçılıqdan başqa bir şey deyil. Yeri gəlmişkən, bildirməliyəm ki, həmin havanın hər bir bəndini "qaytarma" ilə bitirmək də Göyçə ifaçılıq ənənələrindən irəli gəlir. Başlıca elmi məntiqə görə, sinkretik sənətdə şer quruluşunun yaranması üçün havacatın varlığı əsas şərt idi. Və, əgər Miskin Abdal divanı şeri qoşurdusa, deməli artıq "Baş divanı"nı öncədən yaratmalıydı.

H. İsmayılovun araşdırmasında adı çəkilən "Şahqalxdı" havası haqqında mən tərəfdən heç bir bilgi yoxdur. Lakin, çox güman ki, burada "Şahsarayı" nəzərdə tutulur. Həmin hava 1920-ci-1930-cu illərdə Gəncəbasara köçmüş Göyçə aşıqları tərəfindən yayımlanmışdı. Hazırda çox az ifa olunur.

3. Miskin Abdalın göyçəli olmasına başlıca tutalqa Göyçə yaşamını özəlliyidir. Tez-tez çap olunan yazılarda Göyçə vaxtı ilə, Qazax, Tovuz və başqa bölgələrin yaylaq yeri kimi hallandırılır. Lakin həmin yaylaqlar ancaq 3 yay aylarını, özü də ancaq dağların yüksəkliklərini çevrələyirdi. Yaylağa gələn

Sarıyaqubda, Ağkilsədə, Zodda, Cildə, Ağbulaqda yaşaya bilməzdi. Göyçə elatlarının lap əskidən yarıköçəri həyatı onun "pir" elan olunması9, s. 114) və məktəbdardlığı ilə heç cür uyuşmur.

Yuxarıda sadalanan araşdırma və publisist yazılarda Miskin Abdal haqqında bilgilər yetərincədir. Göyçə aşıq məktəbi üçün ən gərəkli bilgiləri isə qısa şəkildə oxucuya çatdırmaq istərdim:

O, 1430-cu ildə Göyçənin Sarıyaqub kəndində Zərgərli tayfasından Cəfər oğlu Məhəmmədin ailəsində dünyaya göz açıb, çox gözəl və hərtərəfli təhsil görüb. Sonralar Ərdəbilli Şeyx Heydərin mürşidi və yaxın dostu olmuşdur. 1500-cü ildə Miskin Abdal gənc Şah İsmayılı Göyçədə böyük hörmətlə qarşılayıb, ona saz bağışlayır. Həmin andan onların ömürlük dostluğu başlayır. 1501-ci ildə Miskin Abdal Şah Xətainin dəvəti ilə Təbrizə gəlir və gənc hökmdarın müşaviri vəzifəsini yerinə yetirməyə başlayır. Eyni zamanda onun sarayda aşıqlar məclisinə başçılıq etməsi, Şah Xətai ilə deyişmələri haqqında bilgilər də var.

Miskin Abdal 1514-cü ilədək qonşu ölkələrdə çoxsaylı diplomatik tapşırıqlar yerinə yetirmiş, Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılla çiyin-çiyinə vuruşmuşdur. Şah Xətai Sarıyaqub kəndini vergidən azad edərək, daha beş kəndin vergisinin Miskin Abdal nəslinə çatacağı haqqında fərman imzalayır.9.,s. 109)

Miskin Abdal Şah İsmayıl dünyasını dəyişdikdən sonra birdəfəlik Göyçəyə qayıdaraq, 1535-ci ildə Sarıyaqubda 105 yaşında dünyadan köçmüşdür. "Miskin Abdal ocağı" isə ən sınanmış pir kimi indiyədək göyçəlilərin and və inam yeridir. 1988-ci ildə azərbaycanlılar "Ermənistan" adlanan Qərbi Azərbaycandan zorla qovulduqdan sonra, həmin ocaq Goranboy rayonunun Qaradağlı kəndinə köçürülüb.

Miskin Abdal tariximizdə Dədə Qorqud səviyyəli azman şəxsiyyətlərdən biridir. Və, bəlkə də, ondan üstündür. Çünki haqqında yayılan əfsanələrə baxmayaraq, kimliyini, haralılığını, əslini-soyunu, yaşadığı illəri dəqiq-düzgün bilirik. Çünki o, saz-söz yaradıcılığından, lap az olsa belə, bizə öz adı ilə möhürlədiyi pay qoyub gedib. Onun haqqında araşdırmalar, sözsüz ki, yetərincə deyil. Lakin, hər balda biz Miskin Abdalı çağdaş anlamda professional, yüksək səviyyəli Göyçə aşıq məktəbinin (Göyçə saz-söz sənətinin yox!) ilki, bir növ mürşüdü, xeyir-dua verəni, ustadlar ustadı saya bilərik. Və əgər 9 qabırğalı, 9 telli və 9 pərdəli sazım, eləcə də başlıca havacat saxlancının Şah İsmayıl dövrünə yaxın başlıca əsas, prinsip kimi götürsək, gəldi bu sonucda yanılmarıq11, s.171) .

İndi isə keçək Ağ Aşığa.