Audio və video kassetlər, kompakt-disklər
istehsalı sahəsində yüksək texniki tərəqqi də onların istehsalçılarının
hüquqlarının qorunması vacibliyinə gətirib çıxarmışdır. Çünki fonoqramların
qısa müddətdə yazıla və yayıla bilməsi, həmçinin yazma qurğularının
qiymətinin getdikcə aşağı düşməsi bu sahədə piratçılığın artmasına
zəmin yaradır. Misal üçün, hər il dünyada həddən artıq sayda qeyri-qanuni
audio və video kassetlər, SD-lər istehsal edilir ki, bu da fonoqram
istehsalçılarının, ifası fonoqrama yazılmış ifaçıların və fonoqrama
yazılmış əsərlərin müəlliflərinin hüquqlarının pozulması ilə müşahidə
olunur. Bundan başqa, efir yayımı təşkilatları səsyazmalardan geniş
şəkildə istifadə edirlər. Bu, bir tərəfdən ifaçılar və fonoqram
istehsalçıları üçün reklam olsa da, digər tərəfdən efir yayımı təşkilatlarının
da proqramları onlarsız ötüşə bilmir. Belə halda ifaçıların öz maraqlarının
qorunması üçün mübarizə aparması ilə fonoqram istehsalçılarının
onlara məxsus mülkiyyətin qeyri-qanuni tirajlanmasına yol verməmək
və efir yayımı təşkilatlarından və digər istifadəçilərdən istifadəyə
görə qonorar almaq istəyi üst-üstə düşür.
Nəhayət, efir yayımı təşkilatları
da haqlı olaraq, özlərinin hazırladığı proqramların qorunmasını,
onların digər efir yayımı təşkilatları tərəfindən retranslyasiya
edilməməsi tələbini qoydular.
Qeyd edilən tendensiyalar ifaçıların,
fonoqram istehsalçılarının və efir yayımı təşkilatlarının xüsusi
maraqlar sisteminin sosial mahiyyəti əsasında onların qorunmasını
nəzərdə tutan hüquqi bazanın yaradılması zərurətini qarşıya qoydu
və həmin hüquqlar sistemi milli qanunvericiliklərdə öz əksini tapmağa
başladı. Məsələnin beynəlxalq əhəmiyyət kəsb etməsi həmin hüquq
sahiblərinin maraqlarının qorunmasına təminat verən beynəlxalq hüquqi
institutların yaradılması ideyasına təkan verdi və nəticədə 1961-ci
ildə Roma Konvensiyası təcis edildi.
Milli qanunvericiliklərin sintezindən
ibarət olan bir çox beynəlxalq konvensiyalardan fərqli olaraq, Roma
Konvensiyasının təsis edilməsinin əsas məqsədi milli qanunvericilikləri
təzə formalaşan ölkələri yeni fəaliyyət dairəsini tənzimləyən beynəlxalq
normalar sisteminə daxil etmək idi. Konvensiya qəbul ediləndən sonra
dövlətlərin bir çoxu (60-dan artıq) Konvensiyanın baxdığı məsələlər
üzrə qanunvericilik qəbul etdilər, bir sıra dövlətlər isə bu cür
qanunların qəbul edilməsi imkanlarını nəzərdən keçirdilər. Beləliklə,
Roma Konvensiyasının qəbul edilməsi nəticəsində əlaqəli hüquqların
qorunması da öz beynəlxalq-hüquqi təsdiqini aldı.
N 2. POZULMUŞ
HÜQUQLARIN BƏRPASI TƏMİNATLARI
Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqların
qorunmasının müxtəlif alətlərinin olmasına və bu sahə üzrə müxtəlif
institutların yaradılmasına baxmayaraq, hazırda müəllif-hüquq pozuntularına
qarşı mübarizə bütün dünyada bir problem kimi durmaqdadır. Müəllif
hüquqlarının pozulması o zaman baş verir ki, digər şəxs tərəfindən
əsərə münasibətdə edilən hərəkət xüsusi icazə və razılıq olmadan
edilir. Qorunan əsərlərin nüsxələrinin kommersiya məqsədi ilə hazırlanması,
həmçinin qanunla nəzərdə tutulmuş icazə olmadan əsərlə bağlı hər
hansı kommersiya əməliyyatının aparılması "piratçılıq" adlanır.
Kommersiya məqsədi ilə qanuna zidd
hərəkətin həyata keçirilməsi faktı piratçılığın ayrılmaz hissəsidir.
Bu o deməkdir ki, piratçılıq, əsasən təşkil olunmuş qaydada həyata
keçirilir. Yəni əsərin icazəsiz surətçıxarılmasından sonra onun
qeyri-qanuni buraxılmış nüsxələri satılmaqla və ya hər hansı başqa
formada yayılır. Bunun üçün müəyyən satış şəbəşkəsinin, yaxud alıcılarla
xüsusi əlaqə formasının yaradılması tələb edilir. Bu cür piratçılıqla
səmərəli mübarizə vasitəsi kimi nəzərə almaq lazımdır ki, belə qeyri-qanuni
tirajlanması və satışın kompleks şəkildə təşkil edən bütöv cinayətkar
müəssisə dayanır.
Piratçılığın əvvəllər də mövcud
olmasına baxmayaraq, son illər bu pozuntu növü bir az da geniş yayılmış,
müəllif hüquqlarının qorunması sisteminin əsasını sarsıtmağa qadir
olan bir prosesə çevrilmişdir. Bunun da müəyyən səbəbləri vardır.
Bunlardan biri əsərlərin kütləyə çatdırılmasının texniki vasitələrinin
tərəqqisi sahəsində əldə edilən böyük nailiyyətlərdir. Adi çap prosesi
öz yerini getdikcə daha çox fonoqram, kompakt-kasset, kinofilm,
videofilm kimi audio və videoyazmaların texniki vasitələrinə verir.
Kompüter bu texniki vasitələrin siyahısını artırmışdır. Rəqəmli
texnologiyaların heyrətamiz inkişafı da yaradıcılıq əməyinin nəticəsi
olan əsərdən istifadə prosesinə böyük təcir göstərmişdir.
Şübhəsiz, əqli mülkiyyət obyektlərinin
yayılması üsullarındakı tərəqqinin nəticələri bütün cəmiyyət üçün
faydalıdır və müəllif və onun auditoriyası arasındakı qarşılıqlı
münasibətlərin təbiətini zənginləşdirir. Lakin bu nailiyyətlərin
müəlliflərin və əlaqəli hüquq sahiblərinin maraqlarına ciddi ziyan
vuran piratçılığa geniş imkanlar açması da faktdır.
Müəllif hüquqlarının qorunma sistemi
bu cür tendensiyalara tədricən qorunma obyektlərinin (artıq çap
olunub) siyahısının artırılması ilə cavab verir. Qanunun 6-cı maddəsinə
əsasən müəlliflik hüququnun obyektlərinə aşağıdakılar daxildir:
-ədəbi əsərlər (kitablar, broşuralar,
məqalələr, kompüter proqramları və s.)
-dram, musiqili-dram və başqa səhnə
əsərləri;
-xoreoqrafiya əsərləri və pantomimlər;
-mətnli və ya mətnsiz musiqi əsərləri;
-audiovizual əsərlər (kino-, tele
və videofilmlər, slaydfilmlər, diafilmlər və başqa kino və teleəsərlər);
-heykəltəraşlıq, rənkkarlıq, qrafika,
dizayn, litoqrafiya əsərləri, qrafik hekayələr, komikslər və digər
təsviri sənət əsərləri;
-dekorativ tətbiqi və səhnə tərtibatı
sənəti əsərləri;
