Qeyd etməliyəm ki,
Üzeyir bəy ən böyük əsəri olan "Koroğlu" operası üzərində 5 ilə
qədər çalışır. Lakin bu gün bəstəkarın operaya daxil etmədiyi nə
qədər gözəl musiqi parçaları vardır! Bunlardan "Çənlibel" xorunun
I variantı, simfonik rəqslər artıq bitkin əsər kimi də qəbul edilə
bilər. /Qeyd edilən bu əsərlər Ü.Hacıbəyovun xatirə muzeyində qorunur/.
1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadası zamanı
İ.Stalin "Koroğlu" operasına iki dəfə baxmış, əsər haqqında müsbət
təəssüratını və rə'yini Üzeyir bəyə şəxsən bildirmişdi. Üzeyir bəy
üçün olduqca həyəcanlı olan həmən anlarda söhbətə qoşulan Klim Voroşilov
Üzeyir bəyə "Koroğlu" kimi qüdrətli daha bir cüt opera yazmağı tövsiyə
edir. Bunu eşidən Stalin isə bir cüt yox, iki cüt belə opera yazmağı
tapşırır. "Böyük rəhbərin" bu sözlərinin müqabilində nə demək olardı?
...Tezliklə mətbuatda
Üzeyir bəyin "rəhbərlə görüşü" haqda həyəcanlı təəssüratları və
yaxın gələcəkdə yazacağı 4 opera haqda ilkin planları öz əksini
tapdı. Hətta müasir həyatdan bəhs edəcək həmin operaların təxmini
mövzusu da qeyd olunurdu: əmək qəhrəmanlarından, mətin sərhədçilərdən,
igid təyyarəçilərdən və s...
Lakin bu mövzular
Üzeyir bəyin sənətkar təbiətinə o qədər yad idi ki, onun o zaman
bu cür mövzularda yaradıcılıq işinə başlamasını ehtimal etmək belə
düzgün olmazdı.
Buna baxmayaraq
1940-cı ildə Üzeyir bəy daha yeni bir opera mövzusunu düşünməyə
başlayır. Daha ciddi, daha inamla. Dahi Nizaminin "İskəndərnamə"
poemasının motivləri əsasında. Üzeyir bəy özü libretto yazmaq istəyir.
Hətta bu barədə nüfuzlu şərqşünas, akademik "...Bertels ilə yazışır,
məsləhətləşir, yazacağı mövzunun tarixi həqiqətlərini özü üçün aydınlaşdırır.
Gözəl şairimiz əliağa Vahid isə librettonu nəzmə çəkmək üçün səfərbər
olunur. Lakin tezliklə bu mövzu da Üzeyir bəyi qane etmir. Bütün
ömrünü hərbə, qan tökməyə, cahangirliyə həsr etmiş bir fateh, Üzeyir
bəyin ideallarından, sənətkar amalından, bəşəri düşüncələrindən
uzaq idi. Beləliklə, daha bir başlanan iş davamsız qalır. Yəqin
bir çoxları üçün yeni, gözlənilməz mə'lumat, Üzeyir bəyin "Dədə
Qorqud" dastanları mövzusunda "Qaraca çoban" operasını yazmağa başlaması
xəbəri ola bilər. Libretto müəllifi əli əsgərov idi. Lakin 40-cı
illərdə "Dədə Qorquda" qarşı olan hücumlar Üzeyir bəyi bu fikirdən
çəkindirdi.
...Ü.Hacıbəyovun
opera janrında sonuncu ciddi işi kimi "Firuzə" operasının adını
çəkmək olar. Bu operada, ilk operalarında olduğu kimi, Üzeyir bəy
yenə mütləq müəllif idi. Yə'ni, həm libretto, həm musiqi, həm şe'rlər
yalnız onun qələmindən çıxmışdı. Lakin bu əsər Üzeyir bəyin yaradıcılıqda
tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoymasını aşkarlayırdı. Libretto
personajların cizgilərinin dəqiqliyi, aydınlığı ilə seçilir. Xeyir-şər,
ağ-qara qütbləri əsil nağıl, əfsanə, əsatir xislətində təqdim olunurdu.
Musiqi parçalarından tamamlanmış Firuzənin ariyası isə istər musiqi
dili, istər orkestrovka baxımından Hacıbəyov yaradıcılığında ancaq
onun özünə bəlli olan yeni, əlçatmaz sənət sirlərinə işarə vururdu.
Təəssüf ki, bu operanı
da başa çatdırmaq Üzeyir bəyə müyəssər olmadı. Qırılan ömür yolu
daha nə qədər əsərin yarımçıq, natamam qalmasına səbəb oldu. Artıq
partiturası yazılan "Azərbaycan" simfonik poeması bu qəbil əsərlərdəndir.
Lakin bu gün bizim üçün məchul aləmdə qalan təkcə bu əsərlər deyil.
Üzeyir bəyin nə qədər iri həcmli xor və simfonik orkestr üçün bəstələnmiş,
müxtəlif illərdə, müxtəlif mərasimlərdə ifa olunmuş əsərləri də
bu gün namə'lum əsərlər sırasındadır. Yə'ni onların bəlkə də adlarından
başqa bir nişanələri qalmayıb. Onlardan bə'zilərini xatırlayaq...
1) 1934-cü ildə
- Firdovsinin 1000 illiyinə həsr edilən Kantata;
2) 1938-ci ildə
- M.F.Axundovun 125 illiyinə həsr edilən Kantata;
3) İ.Stalinin şərəfinə
yazılmış kantatalar;
4) Nizaminin 800
illiyinə yazılan kantata və i.a. Bu kimi əsərlərin bu gün olan-qalan
nişanələrinin axtarılıb-tapılması, bərpa edilməsi, ifa olunması
vacibdir.
