Lakin sonra Ə. Bədəlbəylinin xatirəsinə, Q. Almaszadənin əvəzsiz sənətkarlığına, ilk milli baletimizə və F. Bədəlbəylinin qeyrətinə hörmətim bütün inamsızlıqlara üstün gəldi və mən məzuniyyətdən sonra qərara gələ bildim.

İş elə gətirdi ki, sentyabrın 10-da məşqlərə başladıq. Musiqinin kassetini bizə verdilər və tərbiyəçi-müəllimimiz, Respublikanın xalq artisti Yusif Qasımovun köməyi ilə ansamblla hər gün, o cümlədən bazar günləri 4-5 saat gərgin məşq keçirdik. İstədiyimiz alınırdı. Təkcə balet truppası ilə birgə məşqlərin başlanğıcında əsəblərim bir qədər pozuldu. Sonrakı məşqlər kollektivimizin baletin yeni quruluşuna həm marağını, həm də məsuliyyətli yanaşdığını aşkarladı. Daha sonra orkestrlə məşqlərə başladıqda yenə də çətinliklər ortaya çıxdı, çünki simfonik səslənməyə öyrəncəlilik lazımdır.

O ki, qaldı xoreoqrafiya baxımından çətinliklərə, tam arxayınlıqla deyə bilərəm ki, rəqs bizim sənətimizdir və "bizimkilər" uğurla çıxış etdilər. Mən I pərdədəki "Şalaxo" rəqsini, III pərdədə isə "Gürcü rəqsi" və "Nəlbəki" rəqsini nəzərdə tuturam. Bir sözlə, ansamblımızın tamaşada iştirakı ən xırda ünsürlərədək mükəmməl işlənmişdi. Elə böyük çətinliyimiz olmadı.

Sual: - Mütəxəssislər və tamaşaçılar arasında biri-birinin əksi olan iki fikir dolaşır. Birincilərə görə, Dövlət rəqs ansamblının iştirakı tamaşanı daha canlı görməyə imkan yaratdı, ikincilər isə 40 il öncəki quruluşun toxunulmazlığını əsas gətirirlər. Sizin fikrinizcə, yeni tamaşada qarşıya qoyulan bədii məqsədlərə çatmaq üçün daha nələr etmək, hansı dəyişikliklər aparmaq lazımdır? Yaxud da hər şey yerli-yerindədirmi?

Cavab: - Əks fikirlərin varlığı təbiidir. Fikirlər həmişə çarpazlaşacaq. Lakin mənim üçün ən başlıcası mütəxəssis fikri, daha doğrusu, balet aləminin sayımlı ustaları kimi tanınan Rəfiqə Axundova və Məsud Məmmədovun rəyləri hamıdan, hər şeydən daha önəmlidir.

İlk tamaşadan sonra Rəfiqə xanım məni təbrik etdi və bir sıra arzularını bildirdi ki, mən onları gələcəkdə sözsüz nəzərə alacağam. Burada deməliyəm ki, balet truppası ilə rəqs ansamblının birgə çıxışı onların bədii tapıntısıdır. Biz birgə böyük xoreoqrafik süita hazırladıq və o zamanlar Moskvada bir ay ərzində böyük uğurlar qazandıq. Yəni bu, ilk belə çıxışımız deyil, lakin balet tamaşası tamamilə ayrı bir məsələdir.

Sual:- "Qız qalası"nda birgə yaradıcılıq işində Dövlət ansamblı hansı qazanclar əldə etdi? Və bu təcrübədən Siz gələcəkdə də, başqa tamaşalarda faydalanmaq istərdinizmi?

Cavab:- Əlbəttə ki, bizim kollektiv üçün bu həvəsləndirici amildir. Daha doğrusu, yaradıcı həvəsləndirmə. Belə birgə çıxışlar ansamblın üzvlərində məsuliyyət hissini artırır, ruh rüksəkliyi aşılayır. Və mən çox istərdim ki, gələcəkdə də, bizim özəl yerimiz olsun, yeni tamaşalar, quruluşlar görək. Ən başlıcası isə, bu şəkildə əməkdaşlıq təkcə bizə yox, baletə və hər birimizə lazımlıdır.

Cavanşir CƏFƏROV - Opera və balet
teatrının baş dirijoru.

-Baletin yeni redaksiyası əsərin yeni variantıdır. Mən məzmunu nəzərdə tuturam. O ki, qaldı orkestrləşmə məsələsinə, bu tamamilə yeni partituradır. Və çox gözəl işlənib. Musa Mirzəyev özüllü, "azman" partituralar yaratmağı sevir və onları sevə-sevə yaradır. Əlbəttə, həmin partituranı hazırlamağın ən başlıca çətinliyi, onun tutumu, sanballığından savayı, vaxtın azlığı idi. Mən partituranın köçürülmüş əlyazmasını ancaq sentyabrın ilk günlərində gördüm. Orkestr partiyaları isə sentyabrın 15-də əldə olunub orkestrə paylandı. Yəni əslində bircə aya baletin musiqi kəsimini hazırladıq.

Çox ağır, lakin çox maraqlı iş oldu. Simfonik inkişafın arasıkəsilməzliyi tamaşanın dinamik alınmasına imkan yaratdı. Orkestr çalarlarının gözəlliyi mənim lap belə özümü ovsunlamışdı.

Balet truppası və Dövlət rəqs ansamblı ilə birgə məşqlər isə cəmi on gün çəkdi. Doğrudur, 4, 5, hətta 6 saat məşq edirdik və hamılıqla boynumuza düşən məsuliyyəti başa düşürdük.

Ümumiyyətlə, dirijor üçün asan-çətin partitura, fikrimcə, yoxdur və ola da bilməz. Klassik partituralar nə qədər "duru", "şəffaf" olsalar da, böyük diqqət tələb edir. Bununla yanaşı, deməliyəm ki, "Qız qalası" baletinin yeni redaksiyasını, tutumuna görə, ancaq hazırda dirijorluq etdiyim "Min bir gecə" baletinin partiturası ilə tutuşdura bilərəm. Və bu baxımdan, qazandığımız uğur şəxsən məni arxayın salmır. Əksinə, belə düşünürəm ki, hər tamaşa bu partitura üzərində yaradıcılıq işinin davamıdır.

Musa MİRZƏYEV, bəstəkar, Azərbaycan
Respublikası əməkdar incəsənət xadimi.

-Əfrasiyab Bədəlbəyli ilə məni yaşamımızın istər yaradıcılıq, istər təşkilati, istərsə də, insani münasibətlər kəsimlərində çoxsaylı qırılmaz tellər biri-birimizə bağlayırdı. O, uzun zaman operamızın baş dirijoru və SSRİ musiqi fondu Azərbaycan şöbəsinin sədri vəzifələrində çalışmaqla yanaşı, fəal ictimai xadim idi. Və bəstəkarlar ittifaqı xətti ilə iş birliyimiz tez bir zamanda səmimi dostluğa çevrilmişdi. Elə gün olmazdı ki, biz telefonla hal-əhval tutmayaq. Məhz bütün deyilənlərin sonucundan mən ilk Azərbaycan milli baletimizin yaranması tarixçəsində bizim musiqi tarixçilərimiz - musiqişünaslarımızdan daha geniş bilgiliyəm.

1937-ci il "Koroğlu" operasının tamaşaya qoyulduğu, 1940-cı il isə ilk milli baletimizin - "Qız qalası"nın yaranışı illəri sayılır. Üzeyirbəylə bir yöndə, bir axarda üzmək, - özü də bir gəmidə üzmək,- həm ozaman üçün, həm də bugünkü baxımdan, sözsüz ki, böyük yaradıcı qoçaqlıq, sənət igidliyi sayılmalıdır. Və ilk milli janr yaradıcısı təşəbbüsündə bulunmaq da o cümlədən. Deyilənlərlə yanaşı, "Qız qalası"nın meydana gəlişi tamamilə qanunauyğundur.

Ə. Bədəlbəylinin söylədiyindən mən dəqiq bilirəm ki, artıq 1938-ci ilin başlanğıcında, Moskvada keçiriləcək "Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyü" astanasında əsərin partiturası hazır imiş, lakin, göstəriləcək tamaşaların siyahısı təsdiqləndiyindən, baletin tamaşaya qoyulması məsələsi sonraya saxlanıldı. Burada o zamankı yerli hakimiyyətin milli kadrlara şübhə ilə yanaşması da öz işini görmüşdü. Yalnız 1940-cı ildə "Qız qalası", nəhayət, böyük çətinliklərdən sonra işıq üzü görmüşdü. Və ayrıca vurğulamalıyam ki, əsas partiyanın (ifa kəsiminin) ilk yaradıcısı bəstəkarın həyat yoldaşı, ilk Azərbaycanlı balerina və daha sonra quruluşcu baletmeyster, füsünkar Qəmər Almaszadə idi.

O zamanlar müəllifin özü gənc dirijor olsa da, sonrakı illərdə opera və balet teatrımızın demək olar ki, bütün repertuarını,- tamaşalar toplumunu öz gənc çiyinlərində "daşımalı", daha doğrusu, yaşatmalı idi. Burada yada salmaq yerinə düşərdi ki, Ə. Bədəlbəyli cavanlığında çox fəal təfsirçi dirijorluğu ilə seçilirdi. Onun dirijor çubuğu D. Şostakoviçin I, P. İ. Çaykovskinin VI, N. Myaskovskinin XVIII simfoniyalarının, F. Əmirovun "Şur" simfonik muğamının və çox-çox digər şah əsərlərin öhdəsindən gəlibmiş.

Ə. Bədəlbəyli çox savadlı və geniş dünyagörüşü olan sənətkar, iti qələmli publisist və hətta alim idi desək, yanılmarıq. Məhz onun çox yetkin etnoqrafik bilikləri və bilgiləri sonucunda baletin ilk redaksiyasının quruluşundakı bütövlük aydın nəzərə çarpırdı. Baletin librettosu ədəbiyyatçı və siravi librettoçuların yazdıqlarından köklü seçilirdi. Bu məzmunun bütün xırdalıqları, ifaçılıq ünsürlərinin aydın, geniş açıqlandığı əsil quruluşçu baletmeyster librettosu idi.

Baletin ilk tamaşasınadək çox böyük təşkilatı və psixoloji çətinlikləri aradan qaldırmaq lazım gəlmişdi. Və belə ağır məqamda dahi Üzeyir bəy öz köməyini əsirgəməmişdi. İlk tamaşadan sonra Üzeyir bəy Hacıbəyov "Pravda" qəzetindəki çıxışında "Qız qalası"nı yüksək qiymətləndi-rərək, baletin gələcək taleyinə irəlicədən xeyir-dua vermişdi. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, müəllifin özü əsərin 300-dən artıq tamaşasına şəxsən dirijorluq edibmiş.