X əsr musiqi tarixinə bəstəkarlıq və ifaçılıq sahələrində baş vermiş böyük dəyişikliklərlə həkk olundu. Yeni musiqi cərəyanları, məktəbləri, üslubları və tərzləri meydana gəldi. Tənqidçi məqalələrində tez-tez "avanqard", "modernizm", "seriallıq", "dodekafoniya" və s. kimi terminlər nəzərə çarpmağa başladı. Konservativ dinləyici və tənqidçi auditoriyasının etirazlarına baxmayaraq (Parisdə İ.Stravinskinin "Müqəddəs Bahar ayinləri" baletinin premyerasını xatırlayaq), müasir musiqi inkişaf edir və öz pərəstişkarlarını tapırdı. Beləliklə, 30-40-cı illərdə "Yeni Vyana məktəbi" formalaşdı (A.Şönberq, A.Berq, A.Vebern), 60-cı illərdə isə artıq müasir musiqinin "klassiklərinə" çevrilmiş C.Keyc və C.Kramb dünyaya tanındı. Yeni musiqinin inkişafı ilə ifaçı və nəzəriyyəçiləri heyrətə salan yeni bəstəkar yazı üslubları meydana çıxdı. Məsələn, Kramb "Makrokosmos"unun deşifrə tələb edən "spiralşəkilli" partiturasını xatırlayaq; yeri gəlmişkən, sonralar bu yazı üslubundan bizim həmyerlimiz Fərəc Qarayev də istifadə edəcək.

"Yeni" musiqi yalnız öz yazı formaları ilə deyil, eyni zamanda musiqi alətlərinin qeyri-ənənəvi istifadəsi ilə də təəccüb doğururdu: simli alətlər zərb kimi, piano zərb və simli kimi (tezliklə "hazırlanmış piano" (!) termini peyda oldu), zərb alətləri simli kimi, nəfəslilər küy səsləri üçün istifadə olunmağa başladı və s.

Keycin dünyada məhşur "4 dəqiqə 33 saniyə" piano əsərindən sonra aydın oldu ki, ifaçının da səhnədə hətta çalmayaraq belə interyerin bir hissəsinə çevrilməsi mümkündür. Təbii ki, bu əsər 60-cı illərdə Mauritsio Kaqelin "musiqi alətləri teatrı" janrının yaranmasına təkan verən hadisələrdən biri oldu: burada musiqiçilər yalnız ifaçı kimi deyil, oyunçu kimi də fəaliyyət göstərirlər. Sonralar bu əsər bir çox redaktlərə məruz qaldı. Fortepiano üçün yazılmış bu pyesi dəyişik ansambllara "çevirərək" "ifa edirlər" (məsələn: Avstriyanın "XX əsr" ansamblı bu əsəri simli trio və piano üçün nümayiş etdirdi).

Bəstəkarlıq texnikasının belə istiqamətdə gözlənilməz inkişafı tezliklə piano ifaçılığında da özünü aşkarladı. Belə ki, klassik və müasir fortepiano ifaçılığı köklü surətdə biri-birindən fərqlənməyə başladı. Müasir ifa tərzi heç də yalnız "hazırlanmış" pianoda çalmaqla bitmir, ifaçıdan alətin çapağında (yaxud gövdəsində), dempferlərində, simlərində də çalmaq, cürbəcür "simli" və zərb effektləri yaratmaq, müəllifin ideyasına görə ayağa durmaq, gəzmək, oxumaq, fit çalmaq, danışmaq, pıçıldamaq, müəyyən rollara girmək, müxtəlif əşyaların köməyi ilə pianoda görünməmiş səslər almaq və s. tələb olunur.

Bəstəkar yazı texnikasında da yeni piano ifaçılıq effektlərini işarə edən bir çox simvollar meydana çıxdı. Yeni effektlər yarandığca, bəstəkarlar onların notlarda fiksasiyası üçün ya yeni simvollar düşünür, ya da başqa alətlərdəki oxşar effektlərin simvolunu mənimsəyirdilər. Məsələn: simli alətlərin özəl effekti olan "flajolet"i piano əsərində qeyd etmək üçün məhz simlilər texnikasındakı işarədən istifadə olunur.

Daha sonra bəzi yeni çətinliklər ortaya çıxdı. Ayrı-ayrı bəstəkarlar eyni effekti müxtəlif işarələrlə, müxtəlif effektləri isə eyni işarə ilə qeyd edirdilər; bir effektin variasiyaları arasında qarışıqlıq düşürdü və i. a.. Bütün bunlar musiqiçilərin mühafizəkar baxışları və yeni not işarələrini deşifrə edən metodiki ədəbiyyatın olmaması üzündən (bəzi bəstəkarların öz əsərlərində simvollara annotasiya verdiyini nəzərə almasaq) yeni musiqinin tədrisi və ifası sahələrində böyük çətinliklər yaradırdı.

XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi də müasir not işarələrindən geniş istifadə etməyə başladı. Fərəc Qarayev, Oleq Felzer, Cavanşir Quliyev, Firəngiz Əlizadə, Rəhilə Həsənova, Əli Əlizadə, Zaur Fərhədov, Elmir Mirzəyev kimi bəstəkarların əsərlərində tez-tez müasir ifaçılıq effektləri ilə qarşılaşırıq. Bu effektlər və onların not simvolları ilə tanışlıq yuxarıda adı çəkilən müəlliflərin əsərlərini yalnız mütəxəssislər tərəfindən deyil, həm də ali musiqi tədris müəssisələri fortepiano fakultələrinin müəllim və tələbələri tərəfindən qavranılmasını, eləcə də tədrisi və ifasını asanlaşdıra bilər.

Məqalədə müasir notasiya simvollarının bəzi növlərinin deşifrə və interpretasiyası verilmişdir. Eyni zamanda simvolların (yaxud variyasiyalarının) rast gəlindiyi əsərlərin adları, mənşələri (başqa alətlərdən götürülmüşsə), əvəz oluna bildiyi təqdirdə klassik notasiya işarəti və not nümunələri verilmişdir.

AÇAR İŞARƏLƏRİ

1.

Bu işarə not mətninin bir oktava yuxarı çalınmasını göstərir.

Klassik yazılış tərzi:

Bax: Fərəc Qarayev (Azərbaycan)-"Cənab Bi-Layn - ekssentrik". 1997.

2.

İşarə not mətninin iki oktava yuxarı çalınmasını göstərir.

Klassik yazılış tərzi:

Bax: Fərəc Qarayev (Azərbaycan) - "POSTLUDİO". 1991.

3.

Yuxarıdakı nümunəyə (N2) paralel bir işarə. Mətnin iki oktava yuxarı çalınmasını göstərir.

(!?) (Bir çox bəstəkarların əsərlərində həmin işarə "15" rəqəmi ilə qeyd edilir.)

Klassik yazılış tərzi:

Bax: Ole Lützow Holm (İsveç) - "CHIAROS-KURO". 1982.

4.

İşarə mətnin bir oktava aşağı çalınmasını tələb edir. Klassik yazılış tərzi:

Bax: Fərəc Qarayev (Azərbaycan) -"Cənab Bi-Layn - ekssentrik". 1997.

5.

İşarə mətnin iki oktava aşağı çalınmasını tələb edir. Klassik yazılış tərzi: . Paralel işarə. Klassik yazılışı eynidir.

Bax: Ole Lützow Holm - "CHIAROS-KURO". 1982.

6.

Bu işarə "do" (c2) notunu göstərir. "Do"nun 3-cü və 4-cü xəttlər arasında yerləşməsi "sol

açarı"na ( ) işarə olub, musiqi mətninin həmin açar-

da oxunmasını tələb edir. Bax: Haruo Asakava

(Yaponiya) "Piano-Sonaro". 1978.

7.

"Do notunun (C) işarə edən kvadratın 2-ci və 3-cü xəttlər arasında yerləşməsi "bas açarı"-

nı ehtiva edir. Klassik yazılışı: .

Bax: Haruo Asakava (Yaponiya) "Piano-Sonaro". 1978.

METRİK VƏ RİTMİK SİMVOLLAR

8.

İşarə yuxarıdakı bütün notların aşağıdakına nisbətən forşlaq kimi çalınaraq uzanmasını göstərir. Klassik yazılış tərzi:

Bax: Fərəc Qarayev (Azərbaycan) -"Cənab Bi-Layn - ekssentrik". 1997.

9.

Lüftpauza. Notlar və musiqi ibarələri arasında kiçik bir ara (nəfəs). Pauza kimi eşidilir, lakin metrik ölçüdə nəzərə alınmır.

Bax: Fərəc Qarayev (Azərbaycan) -"Cənab Bi-Layn - ekssentrik". 1997.