ər dəfə evdəki kitab və notlarla dolu rəfləri nəzərdən keçirəndə gözüm, eynilə bir-birinə oxşar iki kitaba sataşır. Bunlar Luidci Pestalotsanın məşhur "Ricordi" nəşriyyatında çap olunmuş "La Musica in URSS:CRONACA Di un VIGGIO" kitabının 1987 və 1988-ci illərdə iki nəşr görmüş nüsxələridir. Bu kitablar, musiqi sahəsində Avropada məşhur olan, bir musiqi nəzəriyyəçisinin uzun müddət keçmiş Sovetlər İttifaqının çox yerlərini gəzmiş və oranın mədəni irsiylə maraqlanıb öyrənmiş, onu bir müasir avropalı gözü ilə müayinə etmiş şəxsin yazısıdır. Kitabın mündəricatında Kalininqrad, Moskva, Leninqrad, Volqoqrad, Riqa, Bakı, Tiflis və yenə də Moskva fəsillərinə biz rast gəlirik. Əlbəttə, zənnimcə Azərbaycan oxucusuna "Bakı" bölməsi daha da maraqlı ola bilər, çünki burada, bizim mədəni irsimizə, biz adət etmədiyimiz münasibətlərə, yəni yeni adlara, yeni fikirlərə rast gəlirik.

Yadımdan çıxmaz, 1979-cu ilin may ayında, italyan bəstəkarlarının bir böyük dəstəsinin Sovetlər İttifaqına gələcəyindən xəbər tutdum. Moskvaya, Bəstəkarlar İttiqanın məsul rəhbərlərinə müraciət etdim, görüşdə iştirakımın arzusunu onlara söylədim. Beləliklə, məni və Fərəc Qarayevin orada iştirakının razılığını aldım. Görüş may ayının ilk günlərində "Dilican" yaradıcılıq evində keçiriləcəkdi. Biz oraya yollandıq, gecə yarısı təxminən 30-a qədər italyanlar bir neçə Moskva musiqiçilərinin müşahidəsilə buraya gəldilər. Bizi görən erməni bəstəkarları tez Tiflisə zəng etdilər, onlardan da bir neçəsini buraya dəvət etdilər. Biz tərəfə rəhbərlik edən İttifaqın Birinci katibi Tixon Nikolayeviç Xrennikov idi.ər dəfə evdəki kitab və notlarla dolu rəfləri nəzərdən keçirəndə gözüm, eynilə bir-birinə oxşar iki kitaba sataşır. Bunlar Luidci Pestalotsanın məşhur "Ricordi" nəşriyyatında çap olunmuş "La Musica in URSS:CRONACA Di un VIGGIO" kitabının 1987 və 1988-ci illərdə iki nəşr görmüş nüsxələridir. Bu kitablar, musiqi sahəsində Avropada məşhur olan, bir musiqi nəzəriyyəçisinin uzun müddət keçmiş Sovetlər İttifaqının çox yerlərini gəzmiş və oranın mədəni irsiylə maraqlanıb öyrənmiş, onu bir müasir avropalı gözü ilə müayinə etmiş şəxsin yazısıdır. Kitabın mündəricatında Kalininqrad, Moskva, Leninqrad, Volqoqrad, Riqa, Bakı, Tiflis və yenə də Moskva fəsillərinə biz rast gəlirik. Əlbəttə, zənnimcə Azərbaycan oxucusuna "Bakı" bölməsi daha da maraqlı ola bilər, çünki burada, bizim mədəni irsimizə, biz adət etmədiyimiz münasibətlərə, yəni yeni adlara, yeni fikirlərə rast gəlirik.

Yadımdan çıxmaz, 1979-cu ilin may ayında, italyan bəstəkarlarının bir böyük dəstəsinin Sovetlər İttifaqına gələcəyindən xəbər tutdum. Moskvaya, Bəstəkarlar İttiqanın məsul rəhbərlərinə müraciət etdim, görüşdə iştirakımın arzusunu onlara söylədim. Beləliklə, məni və Fərəc Qarayevin orada iştirakının razılığını aldım. Görüş may ayının ilk günlərində "Dilican" yaradıcılıq evində keçiriləcəkdi. Biz oraya yollandıq, gecə yarısı təxminən 30-a qədər italyanlar bir neçə Moskva musiqiçilərinin müşahidəsilə buraya gəldilər. Bizi görən erməni bəstəkarları tez Tiflisə zəng etdilər, onlardan da bir neçəsini buraya dəvət etdilər. Biz tərəfə rəhbərlik edən İttifaqın Birinci katibi Tixon Nikolayeviç Xrennikov idi.

Səhəri simpozium başladı, bir neçə məruzələr hər iki tərəfindən oxundu. Tərəflər artıq rəsmiyyətli bir yerə qoydular. Əsl bəstəkar görüşləri başlandı, musiqi problemləri, texnologiya, ifaçılıq, nəşriyyat, əlaqələr, musiqi təbliğatı, söhbətlərin ətraflı məzmunu oldu.

İtalyanlar hər bir işi qarabəniz, ortaboylu, gözlüklü qıvraq bir italyanlı ilə məsləhətləşdilər. Bu İtalyan Kommunist Partiyasının musiqi üzrə məsul işçisi musiqişünas, musiqi jurnalisti Luidci Pestalotsa idi. Həm çıxışları, həm də qeyri-rəsmi görüşləri öz nəzərində saxlayan Luidci Postalotsa, görüş vaxtı bizə dedi ki, onların bura gəlişinin, buranı /Dilicanı/ seçməklərinin əsl səbəbi mərkəzdən /Moskvadan/ uzaqlarda yaradılan, çalınan, təbliğ olunan musiqinin vəziyyətidir. Odur ki, bizim buradakı iştirakçımızı o, çox qiymətləndirir və "nə vaxt bizim musiqimizi onlar dinləyə bilər" deyə müraciəti bizi sevindirdi. Özümüzlə apardığımız bir neçə əsərlərimizi onlara göstərəcəyimizi söz verdik, hətta vaxt təyin etdik. Vaxt təyin olunan gecə mən 2 N-li simfoniyamı, /"Trirtich"/, Fərəc Qarayev isə 2 fortepiano və zərb alətləri üçün Sonatasını onlara nümayiş etdirdik. Əsərlər onlara yaxşı təcir bağışladı, burada iştirak edən gözəl bəstəkar dünyasını çox tez tərk etmiş Paolo Renosto, Lombardini Mansoni və başqaları əsərlər barəsində öz mülahizələrini söylədilər. Daha sonra 1981-ci il iyun ayında bu görüş bir daha təkrar olundu. Mən bir neçə sovet bəstəkarları ilə birlikdə İtaliyaya yollandıq. Onların arasında Qafqaz, Pribaltika, Moskva bəstəkarları da var idi. Yenə də Luidci ev sahibi kimi hər şeyə başçılıq edirdi. Biz bir köhnə dost kimi onunla görüşdük, əhvallaşdıq. Görüş San Feliçe Çirçeoda keçirdi.

1985-ci ilin baharında Luidci Bakıya gəldi. O, Bakıda mətbuat və radio işçiləri ilə görüşdü, bəstəkarların musiqisilə maraqlandı, musiqişünasların muğam haqqında mülahizələrini diqqətlə dinlədi, yenə də mən və Fərəc ona bəzi işlərdə yardımçı olduq. Bakını göstərdik, Atəşgaha, Neftdaşlarına apardıq. Gedəndə mənim iola /alt/ üçün Sonatamı (Gehesis) apardı və sonralar bu İtaliyada bir neçə festivalda səsləndi. 1986-cı ildə o, Moskvaya bir daha italyan-sovet bəstəkarlarının III görüşünə gəldi və mənə dərhal zəng edib oraya, Moskvaya dəvət etdi, söylədi ki, "bu" kitabı çap eləməyə hazırlaşır və orada bir fəsil Bakıya, bakılılara, Azərbaycan musiqisinə və görüşdüyü adamlara aid olacaq. Oradaca rəsmi olaraq mənə Çili faciəsinin 10 illiyinə həsr olunmuş əsər sifariş olundu. İtalyan tərəfi dünyanın 20 bəstəkarına belə sifarişlər vermişdi. Sovet İttifaqından bu sifarişi mərhum bəstəkar Edisson Denisov və mən almışdıq. Qısa bir müddətə əsər hazır olmalı idi. Sifariş alanlar arasında dünyanın tanınmış bəstəkarlarından: Ksenakis Huber, Rjevski, Qlobekar, Qarçe və s. vardı. Çox fikirləşdim və nəhayət Musiqi Akademiyasının italyan dili müəllimi Şauro Məmmədov italyan dilində yazdığı "Ağı" /UPiantoU/ əsərini yazdım. Bu əsəri Avropada tanınmış soprano Dorotti Dorrou 1987-ci ilin yayında ilk dəfə Riedco-Emiliyada, sonralar Avropanın başqa şəhərlərində ifa etdi, hələlik sonuncu dəfə Luidcilə mən 1989-cu ildə Leninqradda /indiki Sankt-Peterburqda/ beynəlxalq musiqi festivalında görüşdük. O, mənə təzə çapdan çıxmış TMənim əziz dostuma" Luidci 21/VI-87 sözləri yazılmış kitabı bağışladı. Mehmanxanada mən kitabı gözdən keçirdim, Azərbaycan adları və familiyalarının yazılışında səhvlər tapdım, ona yollandım və o, da öz məktubunda yazdı ki, kitabın yeni nəşri hazırlanır və söz verdi ki, bu nəşrdə səhvlər düzələcək.

İndi mənim kitabxanamda bu gözəl və lazımlı kitabın iki çapı var. Səhvlə 1987-ci il çapı və 1988-ci il düzəldilmiş çapı.

LUİDJİ PESTALOTSA
BAKI

Riqada, Volqoqrada yola düşməyim ərəfəsində öyrəndim ki, "Boris"in Musorqskinin orijinal redaksiyasında tərtibatı yaxın zamanlarda Riqada deyil, Tallində gözlənilir. Premyera artıq Leninqradda keçmişdi başqa şəhərlərdə də gözlənilirdi. Bu o demək deyildir ki, Rimskiy-Korsakovun "Boris"i - bu parlaq simvolist opera - unudulacaq. Sadəcə olaraq, həqiqi "Boris"in vaxtı gəlib çatmışdır. İndi o, Leninqradda, Tallində və digər şəhərlərdə səhnələşdirilir, plastinkaya yazılır. Dirijor-Vladimir Fedoseyevdir. Ancaq bütün bunlar yalnız bu gün, uzun ləngimədən sonra üzə çıxmışdır. Belə təzahürlər ölkənin musiqi həyatında az olmamışdır. Bu günkü tərtibat - musiqiyə sadəcə olaraq yeni nəzər deyil, yeni ideoloji yanaşmadır. İlk variantın səhnəyə qoyulması üçün hansı çətinlikləri dəf etmək lazım gəldiyi mənə məlumdur. Bu xəbəri mənim Moskvada dostumun evində olduğum son axşam da təsdiq etdilər. Burada həmçinin teatr tənqidçisi olan bir xanım da var idi. Qonaqlardan biri - alicənab insan və musiqiçi olan Moskvalı bir həkim ilə mübahisə etməli oldum. Mən ondan soruşdum: "Nəyə görə siz Çaykovskini Musorqskidən üstün tutursunuz?" O, isə mənə cavab verdi: "Çaykovski rus musiqisinin banisidir, alman musiqi ənənələrini izləyən proqressiv insandır. Musoqorskiy isə slavyan meylli konservator, reaksionerdir". O savadlı adam idi, lakin onun bilikləri təhrif olunmuş qədər də öz-özlüyündə yanlış idi. Musorqskinin əsərinin orijinal deyil, təhrif olunmuş variantının səhnələşdirilməsinə səbəb yalnız Rusiyanın musiqi tarixi ilə bağlı deyil. Mühüm dəyişikliklərin şahidi olduğumu mən artıq qeyd etmişdim. Litvada, yola düşdüyüm Azərbaycanda, Gürcüstanda milli musiqidə baş qaldıran yeniliklərlə bu "Boris"in arasında sıx əlaqələr mövcuddur. "Budur təhsilin şirin bəhrəsi! Bütün çarlığı sanki buludlardan seyr edə bilərsən..." - oğlunu məhəbbətlə oxşayan Boris bu sözləri indi Sovet İttifaqında oynanılan tamaşaları haqqında oxuyur. Bu variantın qalib gəlməsi ərəfəsində çox dəyişikliklər baş verdi. 1948-ci ildə, hətta daha çox sonra belə Denisov "Pesni i plyaski smerti" və "Bez solntsa" məcmuələrini orkestr üçün işləməzdi. Bu gün isə Moskvanın konsert zallarında publika bu əsərləri alqışlarla qarşılayır. Ancaq dəyişilmək istəməyən bir çox inadkarlar hələ də vardır. Musiqi ictimai həyatdakı əhval-ruhiyyəni və burada baş verən hər bir şeyi əks etdirir.

Gecə saat 3-də, Bakıda aeroportdan şəhərə gedərkən avtomobilin nasazlığı səbəbindən yolda qalanda ilk eşitdiyim xəbər opera teatrında əsaslı yeniliklərin aparılması oldu. Hərçənd əvvəlki afişalar saxlanılmışdı; italyan melodramları, yerli müəlliflərin əsərləri. Bu rəsmi məlumatın əslində nə demək olduğunu mən sonradan anladım. Bakıya uçarkən isə mən "Boris" və onunla bağlı olan bir çox şey haqqında düşünürdüm. Moskvalı dostumun evində tanış olduğum bir teatr tənqidçisi yəqin ki, mənim fikrimlə razılaşardı; Rimskiy-Korsakovun şərhində "Boris" - tarixi simmetrik olan, bu cəlallı "Boris" hətta əsrarəngiz səslənməsiylə belə simmetrikdir - heç bir çevriliş edə bilməzdi, nəinki bolşevik inqilabı. Musorqskinin "Boris"inin musiqisi isə tarixi tənqidedici anlamı ilə bunu edə bilərdi.