Mənim kimi V.Quluzadə də uzun müddət Afrikada, elə həmin ölkələrdə yaşamışdır. Biz onunla Afrika haqqında söhbət edirik; Misir, Samoli, Madaqaskar haqqında. O, dolaşıq Afrika rəvayətləri ilə yaxşı tanışdır. İndi o, Kompartiyanın üzvü, respublikanın mədəni həyatına cavabdeh olan ictimai xadimdir. Onun işıqlı kabinetində həmçinin, köməkçisi, musiqiçi K.İsgəndərov da var. O ki qaldı Afrikaya, elə bu ərəfədə (biz mayın 25-də görüşdük) Afrika xalqlarının dostluq və musiqisi günləri keçirilmişdir. Bu günlərdə burada Afrika musiqisi səslənmiş, görüşlər, seminarlar, tamaşa və sərgilər keçirilmişdir. Bu cür təşəbbüsləri partiya dəstəkləyir. Bu qəbildən olan son görüşlər Norveç, Nikaraqua, Avstriya ilə keçirilmişdir. Musiqiyə aid mənə göstərdikləri rəsmi sənəddə xarici ölkələrlə olan bu mübadilələr, həmçinin belə geniş masştabda olmayan, o cümlədən digər respublikalarla əlaqələr xüsusi ilə qeyd olunur. Onlar vacib əhəmiyyət kəsb edir. İki il ərzində Azərbaycana xaricdən 1000-dən artıq ifaçı solist qastrola gəlmişdir, hələ orkestr və müxtəlif ansamblları nəzərə almasaq və iş heç də kəmiyyətdə deyil. Rəqəmlər böyükdür, çünki Azərbaycanın bütün dünya ilə musiqi əlaqələri vardır, çünki Bakı musiqi yol ayrıcı olub və olaraq qalmaqdadır, çünki partiyanın siyasəti musiqinin inkişafına şərait yaradır. Bu siyasəti həyata keçirmək həmişə asan olmur, onun əleyhdarları vardvr. "Öz milli mühitinə qapılaraq yerli problemləri" həll etməyə çağıranlarla mübarizə aparmaq lazım gəlir. Bu yönlü söhbətlər barədə tezliklə bütün ölkədə danışılacaq.

Milli problemlərin öyrənmlməsi Moskvada böyük qayğılarla üzləşir. Quluzadə mövcud olan çatışmazlıqları sadalayır. Hər şeydən öncə bu, musiqi kadrların hazırlıq səviyyəsidir. O, bu günkü tələblərə cavab vermir, Azərbaycanda musiqinin inkişaıfı ilə ayaqlaşa bilmir. Başqa nöqsanlar da var. Məsələn, orkestr üçün nəfəs alətlərində çalan musiqiçilərin hazırlanması kifayət qədər deyil, tərtibatçılar azdır. Bir çox teatrların onlara böyük ehtiyacı vardır. Zövqsüz repertuar və professional hazırlığı olmayan müxtəlif ansamblların sayı həddindən çoxdur. Quluzadə mövzunu birdən dəyişir. O mənim diqqətimi ona yönəldir ki, bütün bu problemlər ölkənin həyatında yaxın dövrlərdən başlayaraq musiqinin oynadığı rol ilə əlaqədar ortaya çıxar. Yeni-yeni regionlar mənimsənir. Məsələn, müxtəlif musiqi ansablları BAM-a, inşaatçılar qarşısında çıxış etməyə göndərilir.

"Bununla belə texnika sahəsində proqress publika ilə əlaqədar problemləri ortaya çıxarır". Operaya, konsertlərə indi az adam gedir. Əvvəllər bilet tapmaq mümkün deyildi. İndi isə zallar boş qalır. Buna yalnız televiziya bais deyil. "Əsas səbəb ondadır ki, publika indi daha məlumatlı, daha tələbkardır. Teatrlar isə bunun öhdəsindən gələ bilmirlər. Bütün problemlər yenə də kadırlarla bağlıdır. Doğrudanda da nəyə görə teatrlar publikanın tələbkar zövqünə uyğunlaşa bilmir, nəyə görə Quluzadənin danışdığı nöqsanlar hələ də mövcuddur. Səbəb tənbəllikdə, fəaliyyətsizlikdə, fantaziyanın olmamasındadır. Resibonun ("İclasçılar") şerində belə sətirlər var: "Məmurlar lazımdır, ancaq qoy onlar öz-özləri üçün iclas etsinlər", Quluzadə deyir ki, bu cür təzahürlərə hər yerdə təsadüf edilmir. Həqiqətən də, bu sətirləri heç də hamıya şamil etmək olmaz. "Allah xatirinə ayağa qalxmayın, Bu, faciə ilə nəticələnər". Ancaq, onları yada salmaq olar, biz səmimi söhbət aparırıq.

Axşam dostlarım məni dənizkənarı restorana balıq dadmağa apardılar. F.Qarayev yenə də musiqiçilərin siyasətdən uzaq olmaları fikri ilə razılaşmadığını bildirdi. Söhbət hadisələrin müntəzəm olaraq izlənilməsindən getmir. Biz cəmiyyət haqqında danışırıq. Eynən belə bir fikir söyləndi; "Musiqiçinin cəmiyyətlə əlaqədə olması vacibdir. Bu qırılmaz, üzvi əlaqə, elə bu mənada siyasidir. Mən öz barəmdə danışıram. Bu mənim cəmiyyətim, mənim polisimdir." Dostlardan söz düşdü. Qərbdə mövcud olan çox şey SSRİ-də çatışmayır. Müəəyyən mənada sovet cəmiyyəti-defisit cəmiyyətdir. "Mən israr etmirəm ki, burada hər bir şey sizdə olanlardan daha mükəmməl, kamildir. Mən musiqi konformizmindən, sakitlik cəmiyyətinin musiqisindən uzaq olan musiqi yazıram. Mən işləyirəm ki, Bakıda dünyanın ən narahat musiqisi ifa olunsun. Mən və Bakının digər musiqiçiləri. Biz bunun öhdəsindən gəlirik. Lakin bununla iş bitmir və vacib olan bu deyil. Bütün maneələri dəf edib sonda isə başqa finişə gəlib çahtmaq olar. Amma bu mənim cəmiyyətimdir. Hansı maneələr olursa-olsun, hansı qüsurlar olsa belə, mənim gördüyüm hər iş həmvətənlərim ilə bağlıdır. Hər hansı bir xırdaçılıq hadisələrin gedişinə təsir göstərə bilər, cəmiyyətin həyatında hər şey bir-biri ilə əlaqədardır. Mənim həyatım, ilham mənbəyim bundadır. Buna görə də mən başqa cəmiyyətdə, məsələn, səninkində, yaşaya bilmərəm". Öz dünyasında o "iki ifaçı üçün sonata kimi əsərlər yarıdır. Bu əsər hələ 1976-cı ildə mənim diqqətimi cəlb etmişdir. O illərdə "Vebernin daimi inkişafda" və minimalistik mövqelərin uzlaşması sosial sxemdən (sosial dedikdə mən rəsmi qəbul olunmuş nəzərdə tuturam) tam uzaqlaşma demək idi. Lakin "Sonata"nın musiqisi - dəyişməz və fasiləsiz - hər hansı bir modeldən uzaqdır. Çünki müəllif musiqi kanonlarına laqeyddir, bu da təqlidləri gözə çarpmayan edir. Onun musiqisi haqqında danışarkən Russonun "musiqinin həqiqi prinsipləri və onların insan ürəyinə təsiri" barədə dedikləri yada düşür: "Musiqi sədaları - adi səslər deyil, bizim duyğularımızın ifadə vasitəsidir. "Məhz bu cür - duyğularımızın nişanələri. Buna görədir ki, mən "Sonatanı" belə israr edirəm - onun davamlı uşaq ağlayışını, məhəbbətin və xalq kədərinin ifadəsini, uşaq qəlbini qoruyub saxlaya bilmiş bu özünəməxsus dünyanı, harada ki, ağlamaq səsi heç də pissimist olmayan musiqidə səslənə bilər. Musiqiçini nə optimizm, nə də pissimizm maraqlandırmır. Sadəcə olaraq, o öz musiqisinə simvolik olaraq uşaq ağlama səsi daxil edir.

Musiqinin ağlama səsindən qorxmadığı bu dünyada F.Qarayev yaşayıb yaratmağa üstünlük verir.

F.Qarayev Q.Qarayevin oğludur. Onların birgə yazdıqları "Qoyya" simfoniyası özündə 2 nəslin üslublarını birləşdirir. Mən onu Çexoslovak simfonik orkestrinin konsertində eşitmişdim. Burada praqalı İştvan Kubikin bir pyesi ilə tanış oldum. Bu əsər diqqətimi cəlb etdi, çünki durğunluq illərindən sonra Çexoslovakiyanın musiqi həyatında nələr baş verdiyi mənim üçün maraqlı idi. Həmçinin A.Məlikovun "Altıncı simfoniya"sını dinlədim. Bəstəkar onu "Kontrastlar" adlandırmışdı, çünki əsərdə müxtəlif musiqi üslublarının qarşılaşdırılması və uzlaşması verilib, o cümlədən simfoniyanın çoxşaxəli səslənməsinə süzülən milli motivlər. Mirzəzadənin "sonrano və orkestr üçün 4 şəffaf etüd"ünü dinlədim. Onlara mən ərəb dilindən "Tariba" sözünü uyğunlaşdırardım. Bu söz "oxumaq", daha dəqiq desək, "könüllərə toxunmaq" mənası daşıyır. Zənnimcə, bu söz Bakını daha dəqiq xarakterizə edir. Mən çexoslovak simfonik orkestrinin konsertini məhz musiqi mübadilələr ilə əlaqədar xatırladım. Biz dənizkənarı restoranın qarşısında dayanıb italyan ifaçılarının Bakıda gözlənilən konsertləri barədə, həmçinin sovet bəstəkarları qurultayından öncə, fevral ayına planlaşdırılan Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət beş konsert haqqında danışırdıq. Biz gecə yarıyadək gələcək planlarımızı müzakirə etdik. Dəniz kənarında bu cür söhbətlər aparmaq necə də xoşdur və birdən bu sətirlərin nə qədər ədalətsiz olduğunu anlayırsan: "Dəniz - sadəcə olaraq dərin məzardır".