"Bu əsl mübarizə idi. Müharibədən sonra şəhərin yaşıllaşdırılması layihəsi hazırlanmışdır, indi hər bir sakinin payına 34,5 kvadrat metr yaşıllıq düşür." Taryel Məmmədov məni şəhərin küçə, park və bağları ilə gəzdirir. Şəhərin əhalisi milyon 800 mindir, beləliklə, bütün şəhər yaşıllığa qərq olunub, hər tərəf ağaclıq və çiçəklikdir. Bütün bunlar insan əməyinin bəhrəsidir. Şəhəri uzaqdan - dənizdən seyr etsək, o, səhralıqda ucalan oazası xatırladır.

"Mövcud olan ənənələrin öyrənilməsi ilə şəhərin simasını bütünlüklə dəyişmək, Bakını tamamilə yenidənqurmaq qərara alınmışdır".

Mənə layihənin necə həyata keçirildiyini göstərirlər. Mənim üçün isə Brextin "Öyrənən üçün" hekayəti ilə gizli əlaqələrin mövcudluğu aşkar olur. Bu əsər aşağıdakı epik sətirlərlə başlanır: "Mən əvvəlcə qumun üstündə tikdim. Sonra qayada tikdim, qaya uçduqdan sonra mən daha heç yerdə tikmədim." Əslində Bakı nə çiçək, nə ağac, nə də ot üzərində tikilməyib. "Biz yaşamaq üçün yararlı olan, nəfəs almaq mümkün ola biləcək bir şəhər haqqında düşünürdük. Biz yaşıllıq - şəhər və ya evin içində bağ-bağat nəzərdə tutmamışdıq. Bununla belə, qəbul olunmuş qərarlara əsas - sinfi dəyişikliklər, hər kəs və hamının həyat tərzinin, obrazının yeniləşməsi oldu. Yalnız neft və sənaye ilə məşğul olan deyil, hamı üçün nəzərdə tutulan şəhər lazım idi."

Bu gün Bakı öz musiqi ənənələrini və köklərini saxlamışdır. Əgər hər bir respublikadan, o cümlədən, Azərbaycandan bir millət kimi müəyyən rol daşınılması tələb olunmasaydı buna çətin ki, nail olmaq olardı. Herderin fikrincə, millət özündə ənənə, varislik kimi anlamları birləşdirir. Buna görədir ki, bu gün çayxanaya çevrilmiş köhnə karvansaralardan birində zəfəranlı çay içməklə yanaşı tarın, kamanın müşayiətində yüksək ustalıqla ifa olunan muğam dinləmək olar. Muğamın gözəl bilicisi olan Mirzəzadə sonra məni restoran kimi fəaliyyət göstərən Multanı karvan-sarayın apardı. Burada bütün axşamı mən bu musiqi janrının gözəl ustalarını dinlədim. 12-ci əsrin abidəsi olan bu zirzəmi otaqda onlar bu janrın əsl biliciləri olan azsaylı auditoriya üçün oxuyurdular. Bu zaman yuxarıda isə türkiyəli turistlər üçün italyan şlyagerlərinə parodiyalar ifa olunurdu. Karvansaranın adı Multanı şəhəri ilə bağlıdır. Orta əsrlərdə bu şəhərin tacirləri dəvə karvanları ilə Bakıya ticarət etməyə gələrkən başqa ölkələrdən olan tacirlər kimi bu orta əsr mehmanxanasında qalırdılar. Mirzəzadə mənə muğam haqqında üslublar, fars təsirləri haqqında, muğamsız müasir musiqinin yazılmasını mümkün hesab edə bilməyən azərbaycan bəstəkarları haqqında söhbət açır. Mirzəzadə məni öz evinə dəvət edir ki, bu sahədə mütəxəssis olan dostu ilə tanış etsin. Mən də öz növbəsində lazımi məlumatları ondan öyrənə bilərəm.

Sovet İttifaqında olduğum günlərin ilk təəssüratlarını yekunlaşdırmaq və bunu məhz Bakıdan - həm musiqili, həm musiqisiz həyatından - başlamaq istəyərkən Verlenin Tristan Korbyer haqqında yazdığı o uzaq və gözəl sətirləri xatırladım;

"Onun heç bir qüsursuzluğu, ürəksıxıcı heç bir şeyi yoxdur." Mən birdən burada, Bakıda Verlenin məndən nə qədər uzaq olduğunu, bakılı tanışlarımın - məni müşayiət edən, xalq rəvayətlərindən söhbət açan, azərbaycan dilində öz şerlərini oxuyan Məmməd İsmayılın, musiqiçilərin mənə nə qədər yaxın olduğunu anladım. Bu yalnız mənim evdən uzaqda olmağımla bağlı deyil. Dünyada nöqteyi nəzərlərin, qəbul olunmuş dəyərlərin dəyişməsi baş verir, avropalılar isə bunu duymurlar. Gözlənilmədən bunu haradasa Bakı kimi bir yerdə aşkar edirlər. Sadəcə olaraq, mən anladım ki, müxtəlif şəhərlərdə yaşayan hər bir sovet adamı bir müddətə bütövlüklə mənim varlığıma, mənə mənsub olan hər bir şeyə hakim kəsilə bilmişdi. Mənə isə yalnız təəccüblənmək və öyrənmək qalırdı. Sosializm və kalonializm arasında kifayət qədər qəribə bir mübadilə. Təəccüblənməyə davam edərək ilk nəticələrə dönmək istərdim. SSRİ məkanında səyahətim zamanı mən məmurların səlahiyyətsizliyjinə, səhlənkarlığına dəfələrlə rast gəlmişdim. Bu barədə başqa səyahətçilər də yazmışlar. Amma mən tamamilə fərqli bir yol - təəccüblənmək yolunu seçmişdim. Brext kimi mən də bu yolu daha məqsədəuyğun hesab edirəm. Montevideoyaya oxşanılmasını istəməyən bu yaşıl şəhərdə ürəksıxıcı olmayan bir şey kəşf etmək, mənim üçün onsuz da meyar olan musiqidə də bunu kəşf etmək deməkdir. Mən bütün dünyada ümumi, qəbul olunmuş qaydalara əsaslanan sahələrdə qüsursuz görünəbiləcək şeylər aşkar etdim. erlen isə mənimçün bunu mümkünsüz edir. Lakin bu cür bəraət nəinki lazımsız, hətta alçaldıcıdır. Onu demək kifayətdir ki, Arxangelsk, Moskva, Başqırğıstanda olduğu kimi Bakıda da hər yerdə forteriano, siniflər və konsert zalları, tələbə və dinləyicilər, müxtəlif ölçüdə teatrlar mövcuddur. Lakin burada yeni texnika ilə təchiz olunmuş dinləyiş laboratoriyaları yoxdur. Məncə, hər şey təbəqələrdədir - gözəl, ecazkar üst qat daha dərinliklərə gedir, Korbyerdə olduğu kimi başqa layların təzyiqi nəticəsində, hansılar ki, öz növbəsində üst qatda qüsursuz ola biləcək heç bir şey qoymurlar.

Məni aseptikaya meylin olmaması heyran edir; heç nə unudulmur, heç bir şey tullanılmır, onlarda olan hər bir şey artıq istifadədə olmuşdur. Qərbdə resirkulyasiya sözü dəbdə olduğu halda, SSRİ-də qənaətclik daha populyardır. Bu da mexaniki olaraq proqres anlayışını qeyri-mümkün edir. Buna görə də Bakıda muğam itirilmir. Çünki o, azərbaycan və sovet musiqisinə qabağa getdikcə qüsursuz olmamaq, nə qədər ki, mövcuddur ürəksıxıcı olmamaq üçün vacib lazımdır. Bununla da mən ilk təəssüratların qısa yekununu tamamlayıram.

Mirzəzadə ilə mən Sovetlər İttifaqının başqa bir yerində tanış olmuşdum. O zaman mən onun "İkinci simfoniya"sını dinlədim və bu əsər mənə çox böyük təsir bağışladı. İlk dəqiqələrdən səslənmənin dolğunluğu ilə diqqəti cəlb edən bu əsər bizim ekzotika, hətta neoavanqard musiqi haqqında mövcud fikirlərimizi alt-üst etdi. Bu cəzbedici strabizmə bənzəyirdi. Mənim adətən dinlədiyim musiqi - Ayvzdan Şönberqə və onun ardıcıllarına qədər (müxtəlif olsadlar da, eyni dərəcədə qərb bəstəkarı) - mənimki olmayan, mənə yad olan musiqinin üfiqlərini aşkar etdi. Lakin mübahisə doğuran bəzək üsulları qərbin ekzotik varisliyi kimi qəbul olunsa da, əslində bu, musiqinin daşıdığı məqsədin - fərqli musiqi aləmlərinin uzlaşmasında çatışmayan bir düyünün axtarışı məqsədinin əldə etdiyi elementlərdir. Digər tərəfdən "Simfoniya"sının hər bir bitkin bölümünün düzənlənməsində bəstəkarın nümayiş etdirdiyi zövq mən yaşadığım diyarlarda formalaşmamışdır. Onun bütövlüklə şərqə məxsus olduğunu, həmçinin Azərbaycan üçün səciyyəvi olduğunu söyləmək də mümkün deyil. Sovet hakimiyyətinin qurulmasından çox əvvəl iki hissəyə parçalanmış azərbaycan xalqının (6 milyonu Sovet Azərbaycanında, 15 milyonu isə İran ərazisində yaşayan) mədəni mənbələrini anlamaqda mənə tək Mirzəzadənin "Simfoniya"sı kömək etmədi.