Kitabdakı izahatdan
anladıq ki, Cəbrayil İbni-Baxtişu tərəfindən tərcümə olunmuşdur.
Abbası xəlifələrindən və Cə’fəri-Bərməqi ilə Harun-ər-Rəşid, Mühəmməd-Ul-əmin
və Mə’munun səraylarında sıra ilə xəlifə doktorluğu yapan Cəbrayil
İbni-Baxtişunun ilavəsinə görə, "Oğuznamə" əvvəlcə türkcədən farscaya
tərcümə edilmiş və sonraları özü tərəfindən hicri 211-tarixində
(miladi 826) farscadan ərəbcəyə tərcümə olunmuşdur. Bu farsca nüsxənin
isə məşhur əbu Müslim Xorasaninin xəzinəsindən qalma şeylərdən olduğunu
yenə mütərcim söyləyir. əbu Müslimin özü də, kəndisinin Boxtu xan
sülaləsindən olduğunu və bu əsəri miras olaraq, aldığını söyləmişdir."
Bu izahatdan sonra
əbu Bəkir əbdullah Davadari "Oğuznamə"nin mövzu və mündərəcatı haqqında
mə’lumat vermək istərkən: "Burada bu kəvmin ilk dəfə xüruclarını
və onlara aid ümurın ibtidasını zikr etmək istərdim ki, bu xüsusda
öz kitablarında da mə’lumət vardı. Fəqət bunların bə’ziləri şər’i
Şərifcə caiz dəyildi", qeydini ilavə edir. Davadarinin buraya qədər
vəsiqə olaraq aldığımız mə’lumatın üzərində bir az duralım.
Cəbrayil-İbni Bəxtişunun
verdiyi mə’lumata görə, onun ərəbcəyə tərcümə etdiyi farsca "Oğuznamə"
əbu Müslim Xorasaninin xəzinəsinə aid olmuşdur. Halbuki, Abbasi
hökümətinin təşkilinə yardım edən əbu Müslim Xorasani bu hökümətin
ikinci xəlifəsi, əbu Cə’fər-ul-Mənsur tərəfindən hicri 137-ci (miladi
755) sənədə qətl edilmişdir. Demək olar ki, "Oğuznamə"nin farsca
nüsxəsi hicri 137 tarixindən əvvəl mövcud idi. Hələ əbu Müslimi
Xorasaninin o kitabın ailəsindən özünə miras qaldığını söyləməsi
farsca nüsxənin öz yaşını dolduran sənədlərdən də əvvəl olduğunu
göstərir.
O halda farsca "Oğuznamə"nin
tərcümə edildiyi zəmanın, ərəb dininin, ərəbistanda yeni-yeni zühur
etdiyi zəmana təsadüf etdiyi anlaşılmış olur. Halbuki, o biri tərəfdən
Davadarının "Oğuznamə"də türklərin mənşəyi haqqındakı mə’lumata
aid izahat vermək istədiyi halda şəriətin caiz görmədiyini qeyd
etməsi, "Oğuznamə"nin hənuz ərəb islam feodalizmi içinə girməyən
Oğuz türklərinin müsülmanlığa zidd olan həyatı görüş tərzlərinin
xarakterini havi olduğunu göstərir. Davadarın bu izahatını farsca
"Oğuznamə"nin əbu Müslim Xorasaninin ailəsinə aid olduğu mə’lumatının
yanına götirincə və bu ailənin hicri tarixinin ilk illərində yaşadığını
düşününcə farscaya tərcümə edilmiş "Oğuznamə"nin islamiyyətin zühurundan
əvvəl yazılmış bir kitab halında mövcud bulunduğunu qəbul etmək
lazım gəlir.
Farsca "Oğuznamə"nin
xorasanlı bir türk olan əbu Müslim Xorasaninin kitabxanəsində tapılması
də bizə açıq olaraq göstərir ki, "Oğuznamə"nin farscaya tərcüməsi
Xorasan sahələrində vaqe olmuşdur. Eyni zəmanda, tətəbbu’naməmizin
başlarında qeyd etdiyimiz kibi, daha hicrətdən çox əvvəl, Oğuz türklərinin
İranın şimali-şərqi sərhədlərində yaşadıqları və bunların iranlılarla
iqtisadi münasəbatda bulundukları da düşünüləcək olursa "Oğuznamə"nin
farscaya tərcümə tarixini, oğuzların İrana yavaş-yavaş yanaşdıqları
zamana qədər götürmək icab edər. Bundan da anlaşıldığı vəchilə "Oğuznamə"
Oğuz türklərinin hicrətdən əvvəl başlayıb, hicrətdən sonra da qüvvətlə
davam edən, indiki Azərbaycan topraqlarına keçmələri sayəsində,
bu ölkəyə nəql edilmiş və məhəlli təsərrüfat əsaslarına uyqun olaraq,
inkişafa başlayan el ədəbiyyatının ilk əsəri olmuşdur.
"Oğuznamə"nin bu
tarixdən sonra, ziraətçilik təsərrüfatı şəklinə əsaslanmağa başlayan
Azərbaycan türk kütlələri arasında nə şəkildə dəvam etdiyinə və
ta zəmanəmizə qədər köylərimiz arasında nə tərzdə yaşadığına aid
bula bildiyim vəsiqələrin təhlili ilə "Oğuznamə"nin mahiyyətini
göstərən izahatı gələcək məqaləmizdə buraxarız.
