1§. "Layden"dəki şərqiyyətə aid əl yazması kitablardan istifadə edən müstəşriq Brokilman əbdül-Həq-İbni-Süleyman-ül Azərbaycaninin, Azərbaycan əhalisi arasında Oğuz mənkəbələrindən bə’zilərini toplayıb bir məcmuə halında yazdığını, onun öz əsərindən çıxarma (istidlal etmək) surətilə qeyd edir. əbdül-həq-İbni Süleymanül Azərbaycani miladi XIII əsrdə yaşamış tarixçi mühərrirlərimizdəndir. O halda bu mə’lumat bizə "Oğuznamə"nin XIII əsrdə Azərbaycan arasında intişar etmiş bulunduğunu göstərir.

2§. 1633-cu tarixindən e’tibarən Rusiya, Qafqaz və İranda səyahət yaparaq tədqiqatda bulunan al-man səyyahlarından saksoniyalı Olearius, Dərbənd şəhərinə də səyahət əsnasında uğramışdı. Oleariu-sun Dərbəndə gəlişi 1638 sənəsində olmuşdur. Yazmış olduğu səyahətnamədə Dərbəndə gəldiyi tarixdə, Dərbəndin türk əhalisinə məxsus uzun boylu və yarım silindr şəklində qəbirləri havi olan məşhur qəbristanı haqqında da mə’lumat verməkdədir. Bu mə’lumat içində kəndisinə Dərbənddə Oğuzların müharibəsi ilə "Oğuznamə"nin qəhrəmanlarından olar Salor Qazan və zəvcəsi Burla Xatun haqqında şayi" olan əfsanələrində hekayə edildiyini qeyd edir. Səyahətnamədə o cümlədən deyilir ki: "... Bu qəbirlər haqqında əhali bu tarixi nəql edirlər; guya qədim zamanlarda, Məhəmməd peyğəmbərdən az sonra Hindistanda Qazan adlı bir padişah olmuş. O, mənşəcə Oğuz millətindən idi. Bu millət də Mavərayi, Elburusda, Təbəristanda sakin idilər.

"Qazanın Dağıstan ləzgiləri ilə müharibəsi çıxmış, ləzgilər bir neçə bin arasında mə’rif olanların qəbirləri üzərində yuxarıda söylənildiyi kibi, yarım silindr şəklində nişanlar qoydurmuşdu.

"Dərbəndin dəniz sahilinə doğru bir qəbristan daha var ki, orada qırx ədəd qəbir mövcud olub, ətrafı-na divar çəvrilmiş, üzərlərinə də bayraqlar (ələmlər) tikilmişdir. İranlılar bu qəbristana "Cəhl Mənnan", türklərlə tatarlar isə "Qırxlar" adını veriyor. Burada da yenə o müharəbədə olmüş qırx şahzadə və müqəddəs adam gömülmüşdür". Bu sətirləri bir vəsiqə halında hazırda əlimizdə bulunan "Oğuznamə"nin nağıllarında Qazanın Şimali Qafqaz dərəbəyləri və gürcülərlə göstərilən müharəbələri yanına qoyunca, "Oğuznamə"dəki nağılların miladi XVII əsrə qədər xalqımız arasında yaşadığını isbat edir.

3§. 1722-ci ildə Dərbəndi alan əski rus imperatoru Böyük Pyotr ilə Dərbəndə gələn knyaz D.Kantemir dəxi, Dərbənd əhalisinin həyatına aid xatirələr tutmuşdur. əl yazması halında olan bu xatirələrə istinad edən Müdəkkik Firən, xalq arasında və hisarlar üzərində Oğuz mənkəbələrinə aid xatirələr bulunduğunu qeyd edir.

4§. Qorqud kitabı da xüsusda bizə bir çox vəsiqələr verməkdədir. Burada yalnız bir neçəsinə istinad edəcəyik; kitabın başlanğıcından bu cümlələrə təsadüf ediriz (imla eynilə).

"Məhəmməd zəmanına yaxın Bəyat boyundan Qorqud Ata deyirlər - bir əpr kopdu. Oğüzün ol kişi tamam bilicisi idi. Nə deyir olurdu..." Bundan da anlaşılır ki, Qorqud adlı zat Azərbaycan türklərinin bir qolu olan və Azərbaycan musiqi və ədəbiyyatında mühüm rollar oynayan Bayat qəbiləsinə mənsubdur. O biri tərəfdən Qorqudun bir "Oğuznamə" müğənnisi olduğunu düşünərkən, "Oğuznamə"nin Azərbaycanda mühüm mövqeyi olduğu izah edilmiş olur.

5§. Qorqud kitabındakı mənkəbələrin cərəyan etdiyi coğrafi yerlərdə əski Azərbaycan sahəsinin dəxi təmamilə daxil olduğu görülməkdədir. Masalların içində zikr olunan və zəmanəmizcə mə’lum olan yerləri başdan ayaqa qədər gözdən keçirəlim: Mardin kəl’əsi, Bayburd hisarı, Akhisar, Trabizon, Qara dəniz, Kadılıq daq, Abxaza, Gürcüstan ağzı, Göycə dəniz, Gəncə, Dəmir qapı, Qara Dərbənd, yaxud Dərvand... Bu yerləri xaritə üzərində bir cizgi ilə bir-birnə bağlarsaq bu nəticəyi əldə edəriz:

İndi Şərqi Anadolu adlanan əski Ermənistan və Qara dənizdən Dərbənd şəhərinə qədər uzanan bir sahə ... Cənubi Qafqaz da buraya daxildir. Bir də hər nə qədər ad zikr olunmuyubsa da, vək’ələrin gedi-şindən Şimali İranın (Cənubi Azərbaycanın) da bu sahənin Cənub ətəyini təşkil etdiyini təxmin ediriz. Məsələn, Dərbəndə və Gürcüstana "kafər"ləri çapıb yağma etməyə gedərkən, axar sulardan bəhs edil-diyindən, heç şübhəsiz Kür və Araz nəhrləri ilə qollarıdır.