Xüsusən də 30-cu illər təkamül dövrünü
keçirən bəstəkar, misilsiz, parlaq təcrübi nəticələr əldə edir.
Qlobal əhatəli lad tədqiqatları nəticə etibarilə Ü.Hacıbəyovun dahiyanə
"Koroğlu" operasında özünü biruzə verir.
Ü.Hacıbəyovun daima təmasda olan
bəstəkarlıq və elmi fəaliyyətləri, istisna etmədən bir-birində öz
əksini tapmışlar. Bu haqda onun özü deyirdi: "Azərbaycan xalq musiqi
incəsənətinin əsasını təşkil edən ciddi qanun-qaydalar (...) nəinki
mənim yaradıcılıq arzumu boğdu, əksinə, bu qanun-qaydalar bir bünövrə
olaraq azad yaradıcılıq fantaziyasının geniş üfüqlərini aydın işıqlandırıb
mənə daha artıq cəsarət verdi"...14
Milli əsasda yaranan lad-melodik
qurumların, harmonik birləşmələrin, metro-ritmik komplekslərin və
musiqisində mövcud olan başqa cəhətlərinin nəzəri ümumiləşmələri,
bəstəkarın "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" kitabının mahiyyəti
ilə sıx əlaqədardır.
Əslində tədqiqat materialının mətni
hər iki dildə - azərbaycanca və rusca-paralel yazılırdı. Bir sıra
məqalələr, o cümlədən "Şərq musiqisi və Qərb musiqi aləti "Şərq
musiqisi haqqında qərb alimlərinin təfsiri" sırf azərbaycan dilində
yazılmış və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi məqalələrin bir çox fikirləri
"Əsasların" mətnini təşkil edir.
Tədqiqatın mühüm tərəfi olan azərbaycan dilində musiqi terminlərinin
işlənilmə məsələsini Ü.Hacıbəyov kompleks şəkildə həll edirdi.
4 iyul 1934-cü il "Kommunist" qəzetindəki
məqalənin, zənnimizcə, çox vacib hissəsinə nəzər salaq:
"Azərbaycan türk xalq musiqisi əsasları"
adında yazmaqda və üzərində işləməkdə olduğum əsas ən mühüm məsələlərdən
biridir. Bu əsər üzərində mən 10 ildən artıqdır ki, işləyirəm. Bu
müddət içərisində həmin əsərimi əməlli tərcümə və sınanma nəticəsində
bir neçə dəfə dəyişib yeniləşdirmiş və bir növ yerini təshih etmişəm".15
Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümə
edilmiş "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" Ü.Hacıbəyovun ciddi
elmi hesabatı üçün hazırlıq materialı idi.
Nəhayət 1935-ci ilin mart ayında
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təşkil edilən elmi musiqi
müşavirəsində Moskvadan dəvət edilmiş professor V.M.Belyayevin iştirakı
ilə Ü.Hacıbəyovun "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" elmi-tədqiqat
əsərinin müzakirəsi oldu. Müzakirədə Ü.Hacıbəyov, professorlardan
- V.M.Belyayev, S.Ştrasser, M.Rudolf, Həmçinin Bülbül, Əli Kərimov,
Mənsur Mənsurov, Səid Rüstəmov və mətbuat nümayəndələri iştirak
edirdilər.
Müzakirədə həmçinin Ü.Hacıbəyov
tarın rekonstruksiyası və Azərbaycan musiqisinin inkişafı tarixindən
və müasir Azərbaycan musiqi elmi haqqında söz açmış, mühüm əhəmiyyət
kəsb edən məlumatlar vermişdir.
Professor Belyayevin - 1945-ci il
20 iyul tarixli - Moskvadan göndərdiyi məktubunda Ü.Hacıbəyovun
elmi əsərinə verdiyi rəydən sitat:
"..Bu kitabla tanış olmağım mənə
böyük zövq verdi, çox məmnun qaldım. Əsər öz adına tamamilə uyğundur:
"Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları". Burada Azərbaycan musiqi
yaradıcılığının kompozisiya əsaslarının həqiqi izahı verilir..."16
Elmi müşavirədən sonra Ü.Hacıbəyov
kitabın nəşri ilə əlaqədar hazırlıq işləri aparır.
Lakin bir sıra obyektiv səbəblərə
görə, əsərin nəşri ləngiyirdi:
a) 1935-1937-ci illərdə bəstəkarın
ölməz əsəri "Koroğlu" operası üzərində işi və səhnəyə qoyulacaq
tamaşanın qayğıları;
b)1938-ci il, Moskvada təntənəli
surətdə keçiriləcək Azərbaycan musiqi mədəniyyəti və incəsənətinin
ongünlüyü (Ü.Hacıbəyov dekadanın hazırlıq işlərinə məsul rəhbər
vəzifəsinə təyin edilmişdi);
v)1941-1945-ci illər II Dünya müharibəsi
illərində yaranmış fövqəladə şərait.
Həmin illər Ü.Hacıbəyov həyatının
ən gərgin dövrünü keçirmişdir; bəstəkarlıq və elmi fəaliyyəti ilə
bahəm, ictimai, təşkilatçılıq, rəhbərlik və s. çiyninə düşən məsul
işlər idi.
1935-1940-cı illər ərzində artıq
bitirilmiş kitabın üzərində, bəstəkarın ifadəsilə, "sınanmalar",
korrektivlər edilir və bir daha yaradıcılıq axtarışları ilə bağlı
yeniləşdirmələr nəzəriyyələşdirilirdi. Ü.Hacıbəyov ona xas olan
təvazökarlıqla qeyd edirdi:
"Əsər özü nisbətən kiçik bir şey
olsa da, mündəricəsində bəhs edilən məsələlər ümumi musiqi xadimləri
üçün əhəmiyyətlidir..."17
Müharibənin başlanğıc illərində
Ü.Hacıbəyov öz yetirməsi - Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının
nəzdindəki 10 illik musiqi məktəbinin müdiri, professor Kövkəb xanım
Səfərəliyevanı "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" kitabının
nəşrilə əlaqədar redaktə işlərinə cəlb edir.
K.Səfərəliyevanın və nəşriyyat işçilərinin
fədakar əməyi nəticəsində kitab çap edilərək işıq üzü görür.
Bununla əlaqədar Ü.Hacıbəyov birinci
nüsxənin üzərində professor K.Səfərəliyevaya xatirə sözləri yazmışdır:
"Çox hörmətli Kövkəb xanım, Sizin tükənməz enerjiniz və qayğınız
sayəsində hal-hazırki əməyimin bitirilməsi, çapa hazırlanmasında
və mənim sistematik işim üçün bütün imkanları yaratdınız. Əsərimin
işıq üzü görməsi üçün, Siz tam surətdə, özünüzə məxsus inadkarlığınızı,
səliqə, dəqiqlik, yüksək dərəcədə diqqət və səyinizi göstərdiniz.
Kitabımın hər bir səhifəsi Sizin nurlu şəxsiyyətinizi mənə xatırladır!
Səmimi minnətdarlıqla".
10.VI.45. Bakı - HACIBƏYOV.
Beləliklə, xalq dastanının yaranışına
bənzər, XX əsrin misilsiz kəşfi, "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları"
kitabı Azərbaycan və ümumən Şərq musiqisi miqyasında istiqamətverici
mahiyyət daşıyan, mühümlüyü və əhəmiyyətliyi baxımından hələ axıradək
dərk edilməyən, bir çox fikirləri açıqlanmayan bu titanik əsərin
nəhayət son nöqtəsi qoyuldu. Onillər, yüzillər keçdikcə yeni nəsillər
Antey qüdrətli bu elm abidəsinin sirlərini öyrənməyə daima cəhd
edəcəklər.
1.M.S.İsmayılov. Azərbaycan xalq musiqisinin
məqam və muğam nəzəriyyəsinə dair elmi-metodik oçerklər. Z.Səfərova
- Üzeyir Hacıbəyovun elmi irsində nəzəri problemlər.
2.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. 25,
26 iyul.Bakı.Səh.263.
3.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. 20
oktyabr. 1920-ci il. Bakı. Səh.266.
4.Xalq Maarif Komissarlığı.
5.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. Bakı.Səh.292.
6.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Musiqidə xəlqilik" məqalə. Səh.324.
7.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. Bakı.
Səh.302.
8.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Musiqidə xəlqilik" məqalə. Səh.249.
9.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Musiqidə xəlqilik" məqaləsi. səh.323.
10.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. Bakı.
səh.316.
11.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. Səh.226.
12.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. səh.233.
13.Q.Məmmədli. Ü.Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının səlnaməsi. Bakı.Səh.341,
342.
14.Ü.Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. "İlk söz" səh.10.
15.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Mən nə yaradıram" məqaləsi. səh.260.
16.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Qeydlər" çıxışı.
17.Ü.Hacıbəyov. Əsərləri. II cild. "Mən nə yaradıram" məqaləsi. Səh.261