Klark bildirdi ki, bəstəkar ağ partitura kağızı ilə təkbətək qalıb çox çətin vəzifələrin həlli qarşısında durur. Seçilmiş səsləri və vasitələri mümkün qədər məhdudlaşdırmaq və sonra məhdudlaşdırılmış vasitələri filtrasiya etmək tələb olunur.

Bu və ya digər əsəri yazarkən o, sanki musiqini yenidən özü üçün kəşf edir. İlkin materialın hansı yolla inkişaf edəcəyi ona əvvəl-əvvəl bəlli deyil. Düzdür, keçmişdə bəstəkarın elə əsərləri olub ki, orada materialın təşkilinə, müəyyən şöbələrə. seksiyalara bölünməsinə o, xüsusi diqqət yetirib: "Lakin çox zaman başlanğıc ideyanın yazılış prosesində nə kimi dəyişikliklərə uğraması məni daha çox maraqlandırır. Musiqi sanki özü inkişafı diqtə edir", - deyə Klark bu məsələyə münasibətini belə yekunlaşdırır.

Aydındır ki, yaradıcılıq prosesinin bu cür cərəyanı Klarkın hər bir əsərinin təkrarsızlığını, orijinallığını doğurur. Bəstəkarın musiqisində ənənəvi forma və janrların əlamətlərini axtarmaq əbəsdir.

Burada mən bir maraqlı cəhətə diqqəti yönəltmək istərdim.

Simfoniya haqqında yazan musiqişünas kimi Klarkdan bu janrın gələcək taleyi haqqında xəbər aldıqda, o, bir necə dəqiqə söhbətin nədən getdiyini anlamadı. Çünki müasir musiqidə artıq klassik model üzrə yazan müəllif tapmaq çətindir. Klark yalnız bir cəhəti vurğuladı ki, simfonik orkestrlər mövcud olduqca onlar üçün irihəcmli əsərlər yazılacaqdır. Həmin əsərlərin simfoniya adı daşıyıb-daşımaması o qədər də vacib deyil.

Ümumiyyətlə, Klark "nə yazırsansa - yaz, əsas məqsəd sənətdə vicdanlı olmaqdır," - deyə öz mövqeyini müəyyənləşdirdi. İngilis bəstəkarının bu sözləri Q.Qarayevin tələbələrinə tövsiyələri ilə necə də həmahəngdir.

Klarkın Bakıda nümayiş etdirdiyi əsərlər arasında məhz simfonik əsər - solo zərb alətləri və orkestr üçün bəstələnmiş "Maailma" kompozisiyası öz orkestrləşdirmə ixtiraçılığı ilə valeh etdi. Onu da deyim ki, Klark fortepianodan başqa klarnet və zərb alətlərində çalmağı bacardığı üçün müxtəlif alətlərin təbiətinə dərindən nüfuz edib, onlardan böyük sənətkarlıqla istifadə edir. "Maailma"da zərb alətləri qrupunun virtuoz təfsiri heyrətamizdir.

Kompozisiyanın ilk xanəsindən narahat, təşviş dolu atmosfer bərqərar olur: musiqi son həddəcən gərilmiş prujinlə anımlar doğurur. Özü də bəstəkar əsərin axırınadək həmin gərginlik zirvəsini tərk etmir.

"Maailma" sözünün fin dilində bir neçə mənası var: tam halında bu söz dünya kimi tərcümə olunur. Eyni zamanda maa - torpaq, ilma - hava deməkdir. Beləliklə, Klark XX əsrin sonunda həyəcanlı, əsəbi, mütəhərrik və gərgin dünyamızın lövhəsini yaratmışdır.

"La violenza della idee" kompozisiyası qeyri-standart heyətli New Ensemble (Hollandiya) kollektivi üçün yazılıb. Bu əsərin konsepsiyasını bir italyan müəllifinin fəlsəfi kitabı ilə tanışlıq doğurmuşdu. La violenza della idee - ideyaların zorakılığı kimi tərcümə olunur.

Ancaq səkkiz alətdən ibarət orijinal heyət bəstəkarın təbirincə, onların hər hansı bir prinsip üzrə uzlaşdırılmasının seçimi məsələsini qarşıya çıxarmışdır. Uzun götür-qoydan sonra, nəhayət, Klark alətləri iki-iki qruplaşdırmaq qərarına gəlmişdir: viola və mandolina, arfa və kontrabas, klarnet və gitara, fleyta və zərb alətlərindən ibarət dörd duet müvafiq olaraq kompozisiyanın - dörd şöbəyə - bölgüsünü doğurmuşdur. Lakin Klark həmin dörd şöbəni bəstələyib bitirdikdən sonra bütün materialın bir daha əvvəldən axıradək təkrar olunması tələbatını duymuşdu. Nəticədə əsər novellada olduğu kimi, eyni hadisənin müxtəlif baxış bucağından işıqlandırılması kompozisiya modelinə arxalanır: kimin üçünsə mühüm görünən faktlar, başqa adam tərəfindən təkrarən şərh olunaraq arxa plana keçir, kölgədə qalan, əhəmiyyətsiz hadisələr isə, əksinə, bu, ikinci hekayətdə qabardılır, vurğulanır.

"La violenza della idee" kompozisiyasının da ikinci hissəsində (5-8-ci seksiyalar) artıq səslənmiş material yeni biçimdə təkrar olunur: seksiyalar arasında münasibətlər, proporsiyalar əsaslı dəyişikliklərə məruz qalır. Məsələn, birinci versiyada cəmi bir xanədən ibarət dördüncü seksiya, ikinci versiyada ön plana çəkilərək, xeyli artıq, üç dəqiqəyə yaxın vaxt həcmində səslənir.

Birinci seksiya - introduksiya bəstəkarın öz fikirlərinin təqdimatıdır. İkinci duetin müdaxiləsi artıq müəllif ideyası ilə ziddiyyətə girib, xaric səslənmə təəssüratı doğurur, konflikt yaradır. Klarkın söylədiyi kimi, dinləyicilər elə bir qənaətə gəlir ki, "dünya sarsılıb, dəli olub". Müxtəlif fərdiləşdirilmiş layların mürəkkəb münasibətlərini quraraq bəstəkar maraqlı bədii nəticəyə nail olmuşdur.

Bir cəhətə də diqqəti yönəldək: Klarkın söhbətləri, yığcam şərhləri mürəkkəb əsərləri anlayıb qavranılmasına xeyli yardım etdi. Yəqin ki, müasir musiqi konsertləri müəllif sözünə, annotasiyalara daha çox ehtiyac duyur.

"La violenza della idee" kompozisiyasının yaratdığı paralellər və assosiasiyalar sırası da rəngarəng idi. C.Abbasov Folknerin "Küy və qəzəb" romanını, mən isə eyni model əsasında qurulan A.Kurosavanın "Rasyomon" filmini xatırladım. Bütövlükdə müəllifin verdiyi şərhlərdən kənarlaşsaq, bu əsərdə Şərq ənənəvi musiqi ruhunun istər intonasiya, istərsə də alətlərin yozumu səviyyəsində mövcudluğu şübhəsizdir. Klark özü də bunu inkar etmir, Şərq musiqisinə, ələlxüsus İran muğamlarına bələd olduğunu söyləyir.

Klarkla ünsiyyət onu yaradıcılığa son dərəcə məsuliyyətlə yanaşan, həmsöhbətlərinə qarşı diqqətli, hətta mən deyərdim, zərif, həssas daxili aləmə məxsus bir insan kimi səciyyələndirmək imkanı verir.

Klark hal-hazırda insanlar, mədəniyyət qarşısında duran başlıca təhlükəni "koka-kolalaşdırma", yəni total standartlaşdırma siyasətinin yeridilməsində görür. Halbuki dünyanın gözəlliyi dillərin, mədəniyyətlərin, ənənələrin müxtəlifliyindədir. Bakıda da Disney-lendin tikiləcəyini eşidən Klark həyəcanlanıb buna mümkün qədər müqavimət göstərmək lazım olduğunu vurğuladı: "Sizin öz mifləriniz, nağıllarınız var. Nə üçün balalarınızı bu zənginlikdən məhrum edirsiniz?", - deyə o çılğınlıqla söylədi.

Görüşlər zamanı Klark Böyük Britaniyada ciddi sənətin maliyyələşdirilməsinin get-gedə məhdudlaşdırılması, avanqard musiqinin dinləyici auditoriyasının ixtisar olunması (Klarkın təbirincə, Fransa və Almaniyada yeni musiqiyə maraq daha böyükdür) və başqa məsələlərə toxundu. Onun azərbaycanlı həmkarları A.Məlikov, X.Mirzəzadə, gənc bəstəkarlar, musiqişünaslarla ünsiyyəti, fikir, informasiya mübadiləsi hər iki tərəf üçün maraqlı və faydalı oldu.

İlk görüşdə auditoriyanı karıxdırıb "Biz sizinlə musiqini bir qədər başqa cür eşidirik", - deyən bəstəkar, zənnimcə, fikrini tezliklə dəyişdi. Bakıda ustad dərsləri keçirmək barədə söhbətlər də onu maraqlandırdı. Odur ki, biz dostumuz C.Klarkla yeni görüşlər gözləyirik.

Bütövlükdə Böyük Britaniyanın mədəniyyət həftəliyi ərzində azərbaycanlılar bu ölkənin orijinal, bir-birinə bənzəməyən təsvirləri ilə üz-üzə gəlib yeni informasiya, yeni təəssüratlarla zənginləşdilər. Tam qətiyyətlə söyləyə bilərik: biz müasir ingilis musiqisini özümüz üçün kəşf etdik. Zənnimizcə, təkcə bu səbəbdən həftəliyin əsas nəticələrini səmərəli və uğurlu adlandırmaq olar.