Əgər əsrin əvvllərində seriya öz mənşə xarakteristikalarını tədricən toplayırdısa, əsrin ikinci yarısında onları həmçinin tədricən itirməyə başlamışdır. Bəs demək olarmı ki, bəzi postklassik seriya texnikaları musiqi təfəkkürünün seriya ərəfəsi vəziyyətinə "qayıtmışlar"? Əlbəttə ki, demək olmaz! Çünki musiqi dilində baş vermiş dəyişikliklər olduqca böyükdür.

Seriya texnikasının hamılıqla tanınmış "xidməti" tonal sistemdə məna baxımından əhəmiyyətli olmayan vahidin (səsin, tembrin) semiotik səviyyəyə keçirilməsindən ibarətdir. Lakin bizi bu məntiqi silsilənin başqa bir elementi maraqlandırır, çünki əgər əvvəlki sistemdə semiotik cəhətdən artikulyasiya əmələ gətirməmiş olan xüsusiyyət serializmdə fonemə çevrilmişsə, onda anlamaq çətin deyildir ki, keçmiş "fonem" (tutalım, interval) yeni musiqi mühitində morfem olmuşdur. Səsli (və mənalı) musiqi təşkilinin bu leksik səviyyəsini nəzərdən keçirək.

Dodekafoniyanın inkişafının əsas yekunu hemiotonikadan, yəni konsonansla dissonans arasındakı psixoloji və akustik fərqin aradan götürülməsindən ibarətdir. Bu, hətta A.Şönberqin bədii sistemində deyil, onun şagirdi olan A.Vebernin yaradıcılığında daha parlaq təzahür etmişdir. İndi biz inamla deyə bilərik ki, həmin variant musiqi sənətinin Qərbi Avropa qolunun son həddini müəyyənləşdirmişdir. Əgər seriya texnikasını metadil səviyyəsinə bərabər tutsaq (deyərdik ki, bu, indi məhz belədir), onda müxtəlif sistemlər - "Qərb", "Şərq" sistemləri ona müxtəlif idiolektlər kimi daxil olurlar. Bu isə o deməkdir ki, monodik təfəkkürün (özünün ən müxtəlif milli məna çalarlarında) valentliyinə malik "sözlər" dodekafoniya leksikonuna "bərabər hüquqla" daxil ola bilər.

Zənnimizcə, Qara Qarayevin xidməti bundan ibarətdir ki, o, birincilər sırasında dodekafoniyanı nəinki musiqi dilinin mücərrəd hala salınmasının müasir səviyyəsinə tam uyğun olan təfəkkür tərzi kimi qavramış, həm də seriya texnikasından universal dil kimi istifadə etmişdir; elə bir dil ki, burada idiolektlərin (müxtəlif xarakterli musiqi sistemlərinin) fərqləri müəyyən dərəcədə yox olub gedir. Buna III Simfoniyada müxtəlif mədəni idiolektlərin - Şərq ("aşıq" allüziya -ünsürlərinin) və Qərb (tonal sistemin "əks-sədaları") - artikulyasiya əmələ gətirən məna elementlərindən (sözlərdən) yeni dil mühitində və yeni dil səviyyəsində istifadə edilməsi faktının özü sübutdur. Qara Qarayevin yaradıcılıq sistemindəki "söz" konstruksiyalarının polivalentliyi bundan ibarətdir ki, müxtəlif üslub reallıqlarının birgə mövcudluğu və qarşılıqlı asılılığı kimi bu polivalentlik nəinki məkanca (Şərq-Qərb), həm də xronoloji cəhətdən bərabər vektorda istiqamtlənmişdir. Özü də bu "bimədənilik" intonasiyadan, ahəng quruluşundan, harmonik strukturlardan tutmuş musiqi kompozisiyası səviyyəsində daha iri hissələrə ayrılmayadək və musiqi dramaturgiyasının inkişafınadək musiqi materialının təşkilinin bütün səviyyələrində müşahidə edilir. Bəstəkarın poetikasının önündə müxtəlif musiqi sistemlərinin bir növ oxşar elementləri arasındakı əlaqəni şərh edən müqayisə durur (barokko və muğam improvizasiyalığı, təbii minor və "Şur"un səs düzümü necə oxşar ola bilər və s. və i.a./. Qara Qarayevin çox böyük xidməti, çox böyük kəşfi məhz bundadır.İndi onun son dövr əsərlərinin estetikasında bir çox xüsusiyyətlər tamamilə təbii, müəyyən dərəcədə qanunauyğun görünsə də, yeni elmi araşdırmalarla əlaqədar 111 Simfoniyanın tonal (və milli) allüziyalarını yarımrəsmi mədəniyyəti yasaqlayan sistemə kiçik dozalarla "öyrəşdirmək" cəhdində ancaq ehtiyatlılıq kimi qəbul etmək olmaz. Vəziyyətin qəribəliyi bundadır ki, musiqi dilinin milli elementlərinin və dodekafon texnikasının simbiozu serializm müdafiəçiləri və məddahları tərəfindən rədd edilmişdir. Teodor V.Adornonun "Musiqi və millət" məqaləsindən də sitat gətirmək istərdik: "Materialın işlənməsi formaları baxımından hər cür milli xüsusiyyətlərlə və irrasionallıqlarla həqiqətən uyuşmayan seriya texnikasını hətta İ.Stravinski də nəhayət tətbiq etməyə başlamışdır"(10,153). Bu məqalə Teodor Adornonun Frankfurt Universitetində 1961/62-ci il qış semestrində oxuduğu mühazirələr məcmuəsinə - "Musiqi sosiologiyasına giriş" toplusuna daxildir. Qara Qarayevin 1969-cu il üçün yazdığı gündəlikdəki qeydləri yenidən yada salaq - bu qeydlərdə mədəniyyətin inkişaf prosesləri necə də aydın dərk edilir, bu qeydlər necə də uzaqgörənliklə yazılmşdır.

Şönberqin ən mühüm estetik müddəası yenilik haqqında tezisdir: "Elə bir böyük sənət yoxdur ki, o, bəşəriyyətə yeni bir əsər verməmiş olsun. Elə bir böyük sənətkar yoxdur ki, bu vəzifəni yerinə yetirməmiş olsun. Bu, sənətin böyük amalının şərəf məcəlləsidir və, deməli, biz bütün böyük sənət əsələrində heç zaman yox olub getməyən yenilik tapacağıq - istər Josken Depre və ya Bax və ya Haydn olsun, istərsə də hər hansı digər böyük ustad. Çünki Sənət həmişə Yeni Sənətdir...."(1,374).